ناوهڕۆك
ناساندن
ئەڵمانیای ڕۆژاوا (بە ئەڵمانی: Westdeutschland، بە ئینگلیزی: West Germany، بە عەرەبی: ألمانيا الغربية) زاراوەیەکی ئاخاوتنییە کە بەکاردێت بۆ ئاماژەدان بە کۆماری فیدراڵی ئەڵمانیا (FRG) لە دروستبوونییەوە لە ٢٣ی ئایاری ١٩٤٩ تاوەکوو یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا لە ڕێگەی پەیوەستبوونی لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠. لە کاتی جەنگی سارددا، بەشی ڕۆژاوای ئەڵمانیا و خاکی پەیوەندیدار بە بەرلینی ڕۆژاوا بوون بەشێک لە بلۆکی ڕۆژاوا. ئەڵمانیای ڕۆژاوا وەک یەکەیەکی سیاسی لە سەردەمی داگیرکردنی ئەڵمانیا لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە پێکهێنرا، لە یازدە ناوچە شار-دەوڵەت پێکهاتبوو کە لەلایەن هەر سێ لایەنی ئەمریکی و فەرەنسی و بەریتانییەوە بەڕێوە دەبرا. پایتەختی وڵاتەکە شاری بۆن بووە.
سنووری جوگرافیی وڵاتەکە، لەلای ڕاستەوە لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و چیکۆسلۆڤاکیا، لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ نەمسا و لە باکوورەوە لەگەڵ دەریای باکوور و لە ڕۆژاواوە لەگەڵ هۆڵەندا و بەلجیکا و لۆکسمبۆرگ و فەرەنسا، لە باشووریشەوە لەگەڵ سویسرا هاوسنوور بوو.
| پایتەخت | بۆن |
| گەورەترین شار | هامبۆرگ |
| زمانی فەرمی | ئەڵمانی |
| حکوومەت | کۆماری دەستوری پەرلەمانی فیدراڵی |
| سەرۆکەکان |
تیۆدۆر هیوس (١٩٤٩-١٩٥٩) (یەکەم) ڕیچارد ڤۆن وایزساکەر (١٩٨٤-١٩٩٠) (کۆتا) |
| ڕاوێژکار |
کۆنراد ئادیناوێر (١٩٤٩-١٩٦٣) (یەکەم) هێلموت کۆل (١٩٨٢-١٩٩٠) (کۆتا) |
| ڕووبەر | ٢٤٨,٧١٧ کیلۆمەتری دووجا |
لە سەرەتای جەنگی سارددا ئەورووپا لە نێوان بلۆکی ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵاتدا دابەش بوو. ئەڵمانیاش بەسەر ئەو دوو بەرەیەدا دابەش بوو. سەرەتا ئەڵمانیای ڕۆژاوا ڕایگەیاند کە دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەموو ئەڵمانیا هەیە و خۆی وەک جێگرەوەی ڕیشی ئەڵمانی لە ساڵی ١٨٧١-١٩٤٥ کە بە شێوەیەکی دیموکراسی ڕێکخرابووەوە، دەردەخست. سێ ویلایەتی باشووری ڕۆژاوای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵی ١٩٥٢ یەکیانگرت و بادن-ڤورتمبێرگیان پێکهێنا و سارلاندیش لە ساڵی ١٩٥٧ وەک دەوڵەتێک پەیوەندی بە ئەڵمانیای ڕۆژاواوە کرد، دوای ئەوەی وەک ویلایەتی پارێزراوی سار لە ئەڵمانیای داگیرکراوی هاوپەیمانان لەلایەن فەرەنسا جیاکرایەوە. جگە لەو دە دەوڵەتەی کە لە ئەنجامدا هاتە ئاراوە، بەرلینی ڕۆژاوا بە دەوڵەتی یازدەهەمی نافەرمی دادەنرا. لە کاتێکدا کە بە شێوەیەکی یاسایی بەشێک نەبوو لە ئەڵمانیای ڕۆژاوا، بەو پێیەی بەرلین لە ژێر کۆنترۆڵی ئەنجوومەنی کۆنترۆڵی هاوپەیمانان (ACC) بوو، بەرلینی ڕۆژاوا لە ڕووی سیاسییەوە خۆی لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژاوادا هاوتەریب کرد و ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی لە دامەزراوە فیدراڵیەکانیدا هەبوو.
بناغەی ئەو پێگە کاریگەرەی کە ئەڵمانیا هەیەتی، بەهۆی سەردەمی زێڕین و پەرجووی ئابووریی ساڵانی ١٩٥٠ بوو لە ئەڵمانیای ڕۆژاوا. کاتێک ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە وێرانکارییە گەورەکەی جەنگی جیهانیی دووەمەوە سەریهەڵدا و بوو بە دووەم گەورەترین ئابووریی جیهان. یەکەم ڕاوێژکاری کۆنراد ئەدیناوێر کە تا ساڵی ١٩٦٣ لە پۆستەکەیدا مایەوە، کاری بۆ هاوپەیمانییەکی تەواو لەگەڵ ناتۆ دەکرد، و ئەندامێتی لە هاوپەیمانی سەربازیدا مسۆگەر کرد. هەروەها ئادیناوێر لایەنگری ئەو ڕێککەوتنانە بوو کە گەشەیان کرد و بوونە یەکێتیی ئەورووپای ئێستا. کاتێک گرووپی شەش لە ساڵی ١٩٧٥ دامەزرا، بەبێ مشتومڕێکی ئەوتۆ ئەڵمانیا بووە ئەندام.
دوای داڕمانی بلۆکی ڕۆژهەڵات کە هێمای کردنەوەی دیواری بەرلین بوو، هەردوو دەوڵەت هەنگاویان نا بۆ بەدەستهێنانی یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا. ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٩٠ دەنگیدا بە هەڵوەشاندنەوە و پەیوەستبوون بە کۆماری فیدراڵیی ئەڵمانیا. پێنج دەوڵەتی دوای جەنگ (Länder) پێکهێنرانەوە، لەگەڵ بەرلینی یەکگرتوو. لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠ بە فەرمی پەیوەندییان بە کۆماری فیدراڵیەوە کرد و کۆی گشتیی ژمارەی ویلایەتەکانی لە دە ویلایەتەوە بۆ شانزە ویلایەت بەرزبوونەوە و کۆتایی بە دابەشبوونی ئەڵمانیا هێنرا. ئەڵمانیای یەکگرتوو درێژەپێدەری ڕاستەوخۆی ئەو دەوڵەتەیە کە پێشتر بە شێوەیەکی نافەرمی پێی دەگوترا ئەڵمانیای ڕۆژاوا و دەوڵەتێکی نوێ نییە، بەو پێیەی پرۆسەکە لە بنەڕەتدا کردەوەیەکی خۆبەخشانە بوو بۆ پەیوەستبوون: کۆماری فیدراڵی ئەڵمانیا گەورەکرا بۆ ئەوەی شەش دەوڵەتی دیکەی کۆماری دیموکراتی ئەڵمانیا بگرێتەوە. کۆماری فیدراڵیی فراوانکراو کولتووری سیاسی ئەڵمانیای ڕۆژاوای پاراست و بەردەوام بوو لە ئەندامێتی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، هەروەها هاوتەریبی سیاسەتی دەرەوەی ڕۆژاوا و پەیوەستبوونی بە هاوپەیمانییە ڕۆژاواییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان، ناتۆ، OECD و کۆمەڵگەی ئابووریی ئەورووپا.
مێژوو
لە ٤-١١ی شوباتی ١٩٤٥ سەرکردەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و یەکێتیی سۆڤیەت کۆنفرانسی یاڵتایان ئەنجامدا کە تێیدا ڕێکخستنەکانی داهاتوو سەبارەت بە ئەورووپای دوای جەنگ و ستراتیژی هاوپەیمانان دژی ژاپۆن لە زەریای هێمن دانوستانیان لەسەر کرا. ئەوان ڕێککەوتن کە سنوورەکانی ئەڵمانیا تا ٣١ی کانوونی دووەمی ١٩٣٧ وەک سنووردارکردنی خاکی نیشتمانی ئەڵمانیا لە خاکی داگیرکراوی ئەڵمانیا هەڵبژێردرێت؛ هەموو لکاندنەوەی ئەڵمانیا لە دوای ساڵی ١٩٣٧ بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی پووچەڵ بووەوە. دواتر و تا حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، دەوڵەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا دەبوو بزانێت کە ئەم سنوورانەی ساڵی ١٩٣٧ بەردەوام 'لە یاسای نێودەوڵەتیدا ڕەوا بوون؛ هەرچەندە هاوپەیمانان پێشتر لە نێوان خۆیاندا ڕێککەوتبوون کە لە هەر ڕێککەوتنێکی ئاشتیدا دەبێت پرۆسیاى ڕۆژهەڵات و سیلێسیا بگوازرێنەوە بۆ پۆڵەندا و یەکێتیی سۆڤیەت. کۆنفرانسەکە ڕێککەوتن بوو لەسەر ئەوەی کە ئەڵمانیای دوای جەنگ، بە کەمکردنەوەی ئەم شوێنانە، دابەش بکرێت بەسەر چوار ناوچەی داگیرکراودا: ناوچەیەکی فەرەنسی لە ڕۆژاوای دوور؛ ناوچەیەکی بەریتانی لە باکووری ڕۆژاوا؛ ناوچەیەکی ئەمریکی لە باشوور؛ و ناوچەیەکی سۆڤیەت لە ڕۆژهەڵات. بەرلین بەجیا دابەشکرابوو بەسەر چوار زۆندا. ئەم دابەشکردنانە مەبەست لێی پارچەپارچەکردنی ئەڵمانیا نەبووە، تەنیا بۆ دیاریکردنی ناوچەی بەڕێوەبردن بوون.
بەپێی ڕێککەوتنی دواتر لە پۆتسدام، چوار دەوڵەتی هاوپەیمان سەروەری هاوبەشیان بەسەر "ئەڵمانیا بە گشتی"دا دووپاتکردەوە، کە وەک کۆی خاکی ناو ناوچە داگیرکراوەکان پێناسەکرا. ناوچەکانی پێشووی ئەڵمانیا لە ڕۆژهەڵاتی ڕووبارەکانی ئۆدەر و نێیسو لە دەرەوەی 'ئەڵمانیا بە گشتی' بە فەرمی لە سەروەریی ئەڵمانیا جیاکرانەوە، لە ئابی ١٩٤٥ و لە داگیرکاری سەربازیی سۆڤیەت گواسترانەوە بۆ ئیدارەی مەدەنی پۆڵەندی و سۆڤیەت (کالینینگراد). دوابەدوای پابەندبوونەکانی هاوپەیمانان لە کاتی جەنگدا بە حکوومەتە دەربەدەرەکانی چیکۆسلۆڤاکیا و پۆڵەندا، پرۆتۆکۆڵەکانی پۆتسدام هەروەها ڕەزامەندییان دەربڕی لەسەر گواستنەوەی 'مرۆڤانە' بۆ ئەڵمانیا بە گشتی لە دانیشتوانی نەتەوەیی ئەڵمانی لە پۆڵەندا، چیکۆسلۆڤاکیا و هەنگاریا. لە کۆتاییدا هەشت ملیۆن دەرکراو و پەنابەری ئەڵمانی لە ئەڵمانیای ڕۆژاوا نیشتەجێ بوون. لە نێوان ساڵانی ١٩٤٦ بۆ ١٩٤٩ سێ لە ناوچە داگیرکراوەکان دەستیان بە یەکگرتن کرد. سەرەتا زۆنی بەریتانیا و ئەمریکا کۆکرانەوە و بوونە نیمچە دەوڵەتی بیزۆنیا. هەر زوو دوای ئەوە ناوچەی فەرەنسی خرایە ناو تریزۆنیا. بە پێچەوانەوە ناوچەی سۆڤیەت بوو بە ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات. لە هەمان کاتدا ویلایەتە فیدراڵییە نوێیەکان (Länder) لە ناوچەکانی هاوپەیمانان پێکهاتن؛ کە بوونە جێگرەوەی جوگرافیای دەوڵەتانی ئەڵمانیای پێش نازی وەک دەوڵەتی ئازادی پرۆس و کۆماری بادن کە لە کۆتاییدا لە شانشینی و میرنشینە سەربەخۆکانی پێشووی ئەڵمانیاوە سەرچاوەیان گرتبوو.
لە گێڕانەوەی باڵادەستی دوای جەنگی ئەڵمانیای ڕۆژاوادا، ڕژێمی نازی بەو شێوەیە تایبەتمەند کرا کە دەوڵەتێکی 'تاوانبار' بووە، هەر لەسەرەتاوە نایاسایی و ناشەرعی بووە؛ لە کاتێکدا کۆماری ڤایمار بە دەوڵەتێکی 'شکستخواردوو' ناوبرا، کە کەموکوڕییە دامەزراوەیی و دەستورییە سروشتییەکانی لەلایەن هیتلەرەوە ئیستغلال کرابوون لە دەستبەسەرداگرتنی نایاسایی دەسەڵاتە دیکتاتۆرییەکانیدا. لە ئەنجامدا، لە دوای مردنی هیتلەر لە ساڵی ١٩٤٥ و دواتر خۆبەدەستەوەدانی هێزە چەکدارەکانی ئەڵمانیا، ئامرازە سیاسی و دادوەری و ئیداری و دەستورییە نیشتمانییەکانی هەردوو ئەڵمانیای نازی و کۆماری ڤایمار بە تەواوی بە لەکارکەوتوو دانران.
لە ساڵی ١٩٤٩ لەگەڵ بەردەوامبوون و توندبوونەوەی جەنگی سارد (بۆ نموونە گواستنەوەی ئاسمانی بەرلین لە ساڵی ١٩٤٨-٤٩)، ئەو دوو دەوڵەتە ئەڵمانییەی کە لە ناوچەکانی هاوپەیمانی ڕۆژاوا و ناوچەی سۆڤیەت سەرچاوەیان گرتووە، لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە ئەڵمانیای ڕۆژاوا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات ناسران. بە شێوەیەکی باو ئەوەی پێی دەوترا ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات ناوچەی داگیرکاری سۆڤیەت بوو و لە کۆتاییدا بووە کۆماری دیموکراتی ئەڵمانیا یان GDR. لە ساڵی ١٩٩٠ ئەڵمانیای ڕۆژاوا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بە هاوبەشی پەیماننامەی یەکلاییکردنەوەی کۆتایی سەبارەت بە ئەڵمانیایان واژۆ کرد (کە بە "ڕێککەوتنی دوو کۆ چوار"یش ناسراوە)؛ بەهۆیەوە پێگەی ڕاگوزەری ئەڵمانیا دوای جەنگی جیهانیی دووەم بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە کۆتایی هات و چوار زلهێزی هاوپەیمان دەستبەرداری دەسەڵاتی هاوبەشی پاشماوەی سەروەری خۆیان بوون بۆ ئەڵمانیا بە گشتی، لەوانەش ناوچەی بەرلینی ڕۆژاوا کە بە فەرمی لە ژێر داگیرکاری هاوپەیماناندا مابووەوە بۆ مەبەستی یاسای نێودەوڵەتی. لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠ـەوە، دوای چاکسازییەکان دەوڵەتەکانی ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و بەرلینی ڕۆژهەڵات پەیوەندییان بە کۆماری فیدراڵیەوە کرد.
ئەندامێتی لە ناتۆ
لەگەڵ خاک و سنوورەکان کە تا ڕادەیەکی زۆر هاوکات بوون لەگەڵ ناوچەکانی سەدەکانی ناوەڕاستی کۆن فرانسیای ڕۆژهەڵات و کۆنفیدڕاڵی ناپلیۆنی سەدەی نۆزدەهەمی ڕاین و کۆماری فیدراڵی ئەڵمانیا، کە لە ٢٣ی ئایاری ١٩٤٩ دامەزراوە. ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ٩ی ئایاری ١٩٥٥ پەیوەندی بە ناتۆوە کرد و دەستی بە خۆچەکدارکردنەوە کرد. سەرهەڵدانی جەنگی کۆریا لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٥٠ بووە هۆی ئەوەی ئەمریکا بانگەواز بکات بۆ چەکدارکردنی ئەڵمانیای ڕۆژاوا بۆ یارمەتیدانی بەرگریکردن لە ئەورووپای ڕۆژاوا لە هەڕەشەی هەستپێکراوی سۆڤیەت. هاوبەشەکانی ئەڵمانیا لە کۆمەڵگەی خەڵووز و پۆڵا ئەورووپی پێشنیاریان کرد کە کۆمەڵگەی بەرگریی ئەورووپا (EDC) دابمەزرێنێت، لەگەڵ هێزێکی یەکگرتووی سوپای و هێزی دەریایی و ئاسمانی، کە لە هێزە چەکدارەکانی وڵاتانی ئەندام پێکهاتبێت. سوپای ئەڵمانیای ڕۆژاوا دەبووە ژێر کۆنترۆڵی تەواوەتی EDC، بەڵام وڵاتانی دیکەی ئەندامی EDC (بەلجیکا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، لۆکسمبۆرگ و هۆڵەندا) لە EDC هاوکارییان دەکرد لە هەمان کاتدا کۆنترۆڵی سەربەخۆی هێزە چەکدارەکانی خۆیان دەپاراست.
هەرچەندە پەیماننامەی EDC واژۆ کرا (ئایاری ١٩٥٢)، بەڵام هەرگیز نەچووە بواری جێبەجێکردنەوە. گۆلیستەکانی فەرەنسا بە بیانووی ئەوەی کە مەترسی لەسەر سەروەری نەتەوەیی هەیە، ڕەتیان کردەوە و کاتێکیش ئەنجوومەنی نیشتمانیی فەرەنسا ڕەتیکردەوە پەسەندی بکات پەیماننامەکە کۆتایی هات. دواتر لە کۆنفرانسی لەندەن و پاریسدا، پەیمانی برۆکسل دەستکاری کرا بۆ ئەوەی ئەڵمانیای ڕۆژاوا بگرێتەوە، و یەکێتیی ئەورووپای ڕۆژاوا (WEU) پێکبهێنێت. بڕیار بوو ئەڵمانیای ڕۆژاوا ڕێگەی پێبدرێت چەکدار بکرێتەوە، و کۆنترۆڵی تەواوی سەروەری بەسەر سەربازییەکەیدا هەبێت، کە پێی دەگوترا بوندسڤێر. بەڵام یەکێتیی ئەورووپا قەبارەی ئەو هێزە چەکدارانە ڕێکدەخات کە ڕێگەیان پێدراوە بۆ هەریەکێک لە وڵاتانی ئەندام. هەروەها دەستووری ئەڵمانیا هەر جۆرە کردەیەکی سەربازی قەدەغە دەکرد، تەنها لە حاڵەتی هێرشی دەرەکی بۆ سەر ئەڵمانیا یان هاوپەیمانەکانی (Bündnisfall) نەبێت. هەروەها ئەڵمانییەکان دەیانتوانی بە پاساوی ویژدان خزمەتی سەربازی ڕەت بکەنەوە، و لەبری ئەوە بۆ مەبەستی مەدەنی خزمەت بکەن. بەپێی ڕێککەوتنە نوێیەکان، هاوپەیمانان هێزەکانیان لەناو ئەڵمانیای ڕۆژاوادا جێگیرکرد بۆ بەرگریکردن لە ناتۆ، بەپێی ڕێککەوتنەکانی جێگیرکردن و دۆخی هێزەکان. جگە لە ٥٥ هەزار سەربازی فەرەنسی، هێزەکانی هاوپەیمانان لەژێر فەرماندەیی بەرگری هاوبەشی ناتۆدا بوون. (فەرەنسا لە ساڵی ١٩٦٦ لە پێکهاتەی فەرماندەیی سەربازی بەکۆمەڵ لە ناتۆ کشایەوە).
چاکسازییەکان لە ماوەی ساڵانی شەستەکاندا
کۆنراد ئادیناوێر تەمەنی ٧٣ ساڵ بوو کاتێک لە ساڵی ١٩٤٩ بوو بە ڕاوێژکاری وڵات و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش سەرەتا وەک چاودێرێک هەژمار کرا. بەڵام ١٤ ساڵ لە دەسەڵاتدا مایەوە. لە سەرەتای شەستەکاندا ڕێژەی گەشەی ئابووری بە شێوەیەکی بەرچاو خاو بووەوە. لە ساڵی ١٩٦٢ ڕێژەی گەشەکردن ٤.٧% و ساڵی دواتر ٢.٠% بووە. دوای بوژانەوەیەکی کورت، ڕێژەی گەشەکردن جارێکی دیکە خاو بووەوە و بوو بە پاشەکشە، لە ساڵی ١٩٦٧دا هیچ گەشەیەک نەبوو. هاوپەیمانییەکی نوێ بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم کێشەیە پێکهێنرا. ئێرهارد لە ساڵی ١٩٦٦ دەستی لەکارکێشایەوە و کورت جۆرج کیسینگەر شوێنی گرتەوە. ئەو سەرکردایەتی هاوپەیمانییەکی گەورەی نێوان دوو گەورەترین پارتی ئەڵمانیای ڕۆژاوای کرد، کە بریتی بوون لە CDU/CSU و پارتی سۆسیال دیموکرات (SPD). ئەمەش گرنگ بوو بۆ هێنانەکایەی یاسای نوێی فریاگوزاری: هاوپەیمانی گەورە زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەنگی بە لایەنە دەسەڵاتدارەکان دا کە پێویست بوو بۆ پەسەندکردنیان. ئەم کردەوە مشتومڕاوییانە ڕێگەیان دا کە مافە سەرەتاییە دەستوورییەکانی وەک ئازادی جووڵە لە حاڵەتی باری نائاساییدا سنووردار بکرێن.
بانگەوازی پرسیار لە کردار و سیاسەتەکانی حکومەت بووە هۆی کەشوهەوای نوێی مشتومڕ. پرسەکانی ڕزگاریخوازی، کۆلۆنیالیزم، ژینگەپارێزی و دیموکراسی بنەڕەتی لە هەموو ئاستەکانی کۆمەڵگادا تاوتوێ کران. لە ساڵی ١٩٧٩ پارتی ژینگەپارێز، سەوزەکان، گەیشتە ئەو سنوورەی کە پێویستە بۆ بەدەستهێنانی کورسییەکانی پەرلەمان لە هەڵبژاردنی پارێزگای ئازادی شاری هانسیاتیک لە برێمن. هەروەها گرنگییەکی زۆری هەبوو، گەشەی بەردەوامی بزووتنەوەیەکی فێمینیست بوو کە تێیدا ژنان بۆ مافی یەکسان خۆپیشاندانیان دەکرد. تا ساڵی ١٩٧٧ ژنێکی خێزاندار ئەگەر بیویستبا کارێک بکات یان هەژماری بانکی بکاتەوە، دەبوو مۆڵەتی هاوسەرەکەی هەبێت. چاکسازی زیاتر لە ساڵی ١٩٧٩ لە یاسای مافی دایک و باوکدا مافی یاسایی یەکسان بە دایک و باوک بەخشی، دەسەڵاتی یاسایی باوکی هەڵوەشاندەوە. هاوتەریب لەگەڵ ئەمەشدا، بزووتنەوەیەکی هاوڕەگەزخوازان لە شارە گەورەکاندا دەستی بە گەشەکردن کرد، بە تایبەت لە بەرلینی ڕۆژاوا، کە هاوڕەگەزبازی لە ماوەی بیستەکاندا لە کۆماری ڤایماردا بە شێوەیەکی بەرفراوان قبوڵکرابوو.
سەردەمی براندت
لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٦٩دا، پارتی دیموکرات - بە سەرۆکایەتی ویلی براندت- دەنگی ئەوەندەی بەدەستهێنا کە بتوانێت حکوومەتێکی هاوپەیمانی پێکبهێنێت. براندت وتاردەرێکی بەتوانا بوو و سیاسەتی نزیکبوونەوەی لەگەڵ دراوسێکانی ڕۆژهەڵاتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا دەستپێکرد، سیاسەتێک کە لەلایەن CDU دژایەتی دەکرا. پرسی باشترکردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بووە هۆی ئەوەی کە تۆنێکی شەڕانگێزانە لە مشتومڕە گشتییەکاندا زیاتر بێت بەڵام هەنگاوێکی گەورە بوو بۆ پێشەوە کاتێک ویلی براندت و وەزیری دەرەوە، واڵتەر شیل (FDP) دانوستانیان لەسەر ڕێککەوتنەکان لەگەڵ هەر سێ وڵاتەکەدا کرد. ئەم ڕێککەوتنانە بنەمای باشتربوونی خێرای پەیوەندییەکانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا بوون و بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی وارشۆ و کۆنترۆڵکردنی یەکێتیی سۆڤیەت بەسەر ئەورووپای ڕۆژهەڵاتدا. ڕاوێژکار براندت لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٧٤ ناچار بوو دەست لەکاربکێشێتەوە، دوای ئەوەی گونتەر گیلۆم، ئەندامێکی باڵای ستافەکەی، وەک سیخوڕێک بۆ دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات، ستاسی، ئاشکرا بوو. بەشدارییەکانی براندت لە ئاشتی جیهانیدا بووە هۆی ئەوەی لە ساڵی ١٩٧١دا کاندید بکرێت بۆ خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی.
هەرچەندە ڕەنگە براندت بە دەستکەوتەکانی لە سیاسەتی دەرەوەدا زیاتر بناسرێت، بەڵام حکوومەتەکەی سەرپەرشتی جێبەجێکردنی کۆمەڵێک چاکسازی کۆمەڵایەتی بەرفراوانی دەکرد، و بە "کانزلەر دێر ئینێرێن ڕیفۆرمێن" ('ڕاوێژکاری چاکسازی ناوخۆیی') ناسرابوو. لە ماوەی چەند ساڵێکدا، بودجەی پەروەردە لە ١٦ ملیارەوە بۆ ٥٠ ملیار بەرزبووەوە، بەرنامەی چاکسازی ناوخۆیی ویلی براندت زیاتر لە هەر بەرنامەیەکی پێشووی بۆ ماوەیەکی بەراوردکاری بەدەستهێنابوو. ئاستی خەرجییە کۆمەڵایەتییەکان زیادکرا، لەگەڵ پارەی زیاتر بۆ نیشتەجێبوون، گواستنەوە، قوتابخانە و پەیوەندییەکان تەرخانکرا، یارمەتییە فیدراڵییە بەرچاوەکان بۆ جووتیاران دابینکرا. ڕێوشوێنی جۆراوجۆر بۆ درێژکردنەوەی داپۆشینی چاوەدێری تەندروستی خرایە ڕوو، و یارمەتییە فیدراڵیەکان بۆ ڕێکخراوە وەرزشییەکان زیادکرا. ژمارەیەک چاکسازی کۆمەڵایەتی لیبڕاڵ دامەزران لە کاتێکدا دەوڵەتی ئاسوودەژیانی بە شێوەیەکی بەرچاو فراوانتر بوو. لەگەڵ یاساکانی تەندروستی، نیشتەجێبوون و چاودێری کۆمەڵایەتی کە پێشکەوتنی پێشوازی لێکراوی بەدوای خۆیدا هێنا.
ئاسایشى کۆمەڵایەتى
زیادبوونی بەرچاو لە یارمەتییەکانی ئاسایشی کۆمەڵایەتی وەک یارمەتییەکانی برینداربوون و نەخۆشی، خانەنشینی، یارمەتی بێکاری، دەرماڵەی نیشتەجێبوون، دەرماڵەی سەرەتایی یارمەتی بژێوی، و دەرماڵەی خێزان و دەرماڵەی ژیان دەستیان پێکرد. لە بودجەی یەکەمی حکوومەتدا، یارمەتی نەخۆشی بە ڕێژەی ٩.٣% و خانەنشینی بۆ بێوەژنانی جەنگ بە ڕێژەی ٢٥%، خانەنشینی بۆ بریندارانی جەنگ بە ڕێژەی ١٦% و خانەنشینی بە ڕێژەی ٥% زیادکرا. لە ڕووی ژمارەییەوە خانەنشینی بە ڕێژەی ٦.٤% (١٩٧٠)، ٥.٥% (١٩٧١)، ٩.٥% (١٩٧٢)، ١١.٤% (١٩٧٣) و ١١.٢% (١٩٧٤) بەرزبووەتەوە. بە ڕێکخستنی گۆڕانکارییەکانی پێوەرەکانی ساڵانەی نرخ، خانەنشینی بە شێوەیەکی ڕاستەقینە بە ڕێژەی ٣.١% (١٩٧٠)، ٠.٣% (١٩٧١)، ٣.٩% (١٩٧٢)، ٤.٤% (١٩٧٣) و ٤.٢% (١٩٧٤) بەرزبووەتەوە. لە نێوان ساڵانی ١٩٧٢ و ١٩٧٤، توانای کڕینی خانەنشینان بە ڕێژەی ١٩% زیادی کرد. لە ساڵی ١٩٧٠ خانەنشینی جەنگ بە ڕێژەی ١٦% زیادکرا. خانەنشینی قوربانیانی جەنگ لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٧١ بە ڕێژەی ٥.٥% بەرزبووەوە، لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٧٢دا بە ڕێژەی ٦.٣% بەرزبووەوە. تا ساڵی ١٩٧٢ خانەنشینی جەنگی بۆ منداڵانی بێ باوک و دایک و باوک بە ڕێژەی نزیکەی ٤٠% بەرزبووەتەوە، و بۆ بێوەژنەکان بە ڕێژەی نزیکەی ٥٠%. لە نێوان ساڵانی ١٩٧٠ و ١٩٧٤، یارمەتی بێکاری لە نزیکەی ٣٠٠ یۆرۆوە بۆ نزیکەی ٤٠٠ یۆرۆ لە مانگێکدا بەرزبووەوە. هەروەها زیادبوونی دەرماڵەی بێ باج بۆ منداڵان کرا، ئەمەش وایکرد ١،٠٠٠،٠٠٠ خێزان داوای دەرماڵە بۆ منداڵی دووەم بکەن، بە بەراورد بە ٣٠٠،٠٠٠ی خێزان پێشتر. تەمەنێکی خانەنشینی بۆ دوای ٦٢ ساڵ (١٩٧٢) بۆ کەسانی کەمئەندام و کەمئەندامان ناسێندرا، و هاوکاری کۆمەڵایەتی بۆ ئەو کەسانە درێژکرایەوە کە پێشتر دەبوو لەلایەن کەسوکارەکانیانەوە یارمەتیان بدرێت. لە ساڵی ١٩٧١ەوە، یارمەتییە تایبەتەکان پێشکەش کرا بۆ ئەوەی جووتیارانی گەنج بتوانن واز لە کشتوکاڵ بهێنن.
تەندروستی
لە بواری چاودێری تەندروستیدا ڕێوشوێنی جۆراوجۆر بۆ باشترکردنی جۆریەتی و بەردەستبوونی دابینکردنی چاودێری تەندروستی خرایە ڕوو. چاودێری نەخۆشخانەی بێبەرامبەر بۆ ٩ ملیۆن وەرگری فریاگوزاری کۆمەڵایەتی دەستپێکرا، لە کاتێکدا خزمەتگوزارییەکی پزیشکی بەشداربوو بۆ ٢٣ ملیۆن نەخۆشی پانێڵ ناسێندرا. خانەنشینان لە پێدانی بەشداری بیمەی تەندروستی ٢% بەخشران، لە کاتێکدا باشترکردن لە دابینکردنی بیمەی تەندروستی ئەنجامدرا. مافی پشکنینی پزیشکی شێرپەنجە بۆ ٢٣.٥ ملیۆن کەس خرایە بواری جێبەجێکردنەوە. لە کانوونی دووەمی ١٩٧١، کەمکردنەوەی دەرماڵەی نەخۆشی لە ئەگەری خەواندن لە نەخۆشخانە وەستا. هەر لەو ساڵەدا، بیمەی تەندروستی ناچاری بۆ کەسانی خۆبەخش درێژکرایەوە. لە ساڵی ١٩٧٠، حکوومەت چارەسەرکەرانی دەروونی ناپزیشکی و شیکارانی دەروونی لە پرۆگرامی بیمەی تەندروستی نیشتمانیدا جێگیر کرد.
قوتابیان، خوێندکاران و منداڵانی باخچەی ساوایان لە پلانی بیمەی ڕووداوەکاندا جێگیرکران، کە سوودی بۆ ١١ ملیۆن منداڵ هەبوو. پشکنینی پزیشکی بێبەرامبەر لە هەمان ساڵدا هاتە ئاراوە، لە کاتێکدا یاسای بیمەی نەخۆشی جووتیاران (١٩٧٢) بیمەی نەخۆشی ناچاری بۆ جووتیارانی سەربەخۆ، کرێکارانی خێزان لە کشتوکاڵ و خانەنشینان بەپێی پلانی خانەنشینی جووتیاران، یارمەتییە پزیشکییەکان بۆ هەموو گرووپەکان، و یارمەتی نەختینەیی بۆ کرێکارانی خێزان لە ژێر داپۆشینی ناچاری بۆ بیمەی خانەنشینی دانران. بەشداریکردن لە بیمەی تەندروستی خاوەنکار درێژکرایەوە بۆ چوار ملیۆن کارمەند. یاسایەکی گەشەپێدان لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٧٠دا بووە هۆی ئەوەی کە هەموو کارمەندان بە ئارەزووی خۆیان ببنە ئەندامی بیمەی نەخۆشی یاسایی.
ئابووری
لە سەردەمی ئیدارەی براندتدا، ئەڵمانیای ڕۆژاوا ڕێژەیەکی کەمتری هەڵاوسانی بەدەستهێنا بە بەراورد بە وڵاتانی پیشەسازی دیکە لەو سەردەمەدا، لە کاتێکدا بەرزبوونەوەی ئاستی ژیان ڕوویدا، کە بەهۆی بەهادانانەوەی مارکەوە زیاتر بوو. ئەمەش بە زیادبوونی داهاتی ڕاستەقینەی کارمەندان بە شێوەیەکی بەرچاوتر لە داهاتی کارەکانی کارگێڕی تایبەتمەند بوو، لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی داهاتی کارمەندان لە داهاتی نیشتمانی گشتیدا لە ٦٥% بۆ ٧٠% لە نێوان ساڵانی ١٩٦٩ و ١٩٧٣، لە کاتێکدا ڕێژەی داهات لە کاری کارگێڕی و موڵک و ماڵی لە هەمان ماوەی ساڵدا لە کەمێک کەمتر لە ٣٥% بۆ ٣٠% دابەزی. سەرەڕای ئەوەش، ڕێژەی سەدی ئەڵمانی ڕۆژاوا کە لە هەژاریدا دەژین (بە پشتبەستن بە پێناسە جۆراوجۆرەکان) لە نێوان ساڵانی ١٩٦٩ و ١٩٧٣ دابەزی.
هێلموت شمیت
وەزیری دارایی هێلموت شمیت (SPD) هاوپەیمانییەکی پێکهێنا و لە ساڵی ١٩٧٤ تا ١٩٨٢ وەک ڕاوێژکار کاری کردووە. شمیت، لایەنگرێکی بەهێزی کۆمەڵگەی ئەورووپا و هاوپەیمانی ئەتڵەسی، جەختی لەسەر پابەندبوونی خۆی بە "یەکخستنی سیاسیی ئەورووپا بە هاوبەشی لەگەڵ ئەمریکا" کردەوە. زیادبوونی کێشە دەرەکییەکان شمیتی ناچار کرد سەرنجی لەسەر سیاسەتی دەرەوە بێت و ئەو چاکسازییە ناوخۆییانەی سنووردار کرد کە دەیتوانی ئەنجامی بدات. یەکێتیی سۆڤیەت مووشەکەکانی مەودای مامناوەندی بەرزکردەوە، کە شمیت گلەیی ئەوەی کرد کە هەڕەشەیەکی قبوڵنەکراوە بۆ سەر هاوسەنگی هێزی ئەتۆمی، چونکە ئەگەری زۆرەملێی سیاسی زیاد دەکات و پێویستی بە وەڵامدانەوەی ڕۆژاوا هەیە. ناتۆ لە شێوەی سیاسەتی دوو ڕێبازی خۆیدا وەڵامی دەداتەوە. یەکێک لە سەرکەوتنە سەرەکییەکانی، بە هاوکاری لەگەڵ سەرۆکی فەرەنسا ڤالێری گیسکارد دی ئیستاینگ، دەستپێکردنی سیستەمی دراوی ئەورووپی (EMS) بوو لە نیسانی ١٩٧٨.
یەکگرتنەوە
لەگەڵ داڕمانی بلۆکی ڕۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٨٩، کە زیاتر لە کردنەوەی دیواری بەرلین بەرجەستەبوو، هەنگاوێکی خێرا بەرەو یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا هەبوو؛ و یەکلاییکردنەوەی کۆتایی پێگەی تایبەتی ئەڵمانیا لە دوای جەنگ بوو. دوابەدوای هەڵبژاردنە دیموکراسیەکان، ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات پەیوەستبوونی خۆی بە کۆماری فیدراڵی ڕاگەیاند بەپێی مەرجەکانی پەیمانی یەکگرتنی نێوان هەردوو دەوڵەت؛ و پاشان هەردوو ئەڵمانیای ڕۆژاوا و ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات بە شێوەیەکی ڕیشەیی دەستوورەکانیان هەموارکردەوە بەپێی بڕگەکانی ئەو پەیماننامەیە. پاشان ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات خۆی هەڵوەشاندەوە و پێنج دەوڵەتی دوای جەنگ (Länder) پێکهێنرانەوە، لەگەڵ بەرلینی یەکگرتوو کە کۆتایی بە پێگەی تایبەتی خۆی هێنا و زەوییەکی زیادەی پێکهێنا. لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠ بە فەرمی پەیوەندییان بە کۆماری فیدراڵیەوە کرد و ژمارەی ویلایەتەکانی لە ١٠ ویلایەتەوە بۆ ١٦ ویلایەت بەرزکردەوە و کۆتایی بە دابەشبوونی ئەڵمانیا هێنا.
ئاهەنگی فەرمی یەکگرتنەوەی ئەڵمانیا لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٠ لە بینای ڕیشستاگ بەڕێوەچوو، کە بریتی بوون لە ڕاوێژکاری ئەڵمانیا هێلموت کۆل و سەرۆک ڕیچارد ڤۆن وایزساکەر و ڕاوێژکاری پێشوو ویلی براند و چەندین کەسی دیکە. ڕۆژێک دواتر پەرلەمانی ئەڵمانیای یەکگرتوو لە کردەوەیەکی هێماسازیدا لە بینای ڕیشستاگدا کۆدەبووەوە. بەڵام لەو کاتەدا هێشتا ڕۆڵی بەرلین یەکلایی نەکرابووەوە. تەنها دوای مشتومڕێکی توند، کە لەلایەن زۆر کەسەوە بە یەکێک لە دانیشتنە یادگارییەکانی پەرلەمان دادەنرێت، بوندستاگ لە ٢٠ی حوزەیرانی ١٩٩١ بە زۆرینەیەکی کەمەوە گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە هەردوو حکوومەت و پەرلەمان لە بۆنەوە بچنە بەرلین.
دیمۆگرافی
| ساڵ | دانیشتوان |
| ١٩٤٦ | |
| ١٩٤٧ | |
| ١٩٤٨ | |
| ١٩٤٩ | |
| ١٩٥٠ | ٥٠٩٥٩ |
| ١٩٥١ | ٥١٤٣٥ |
| ١٩٥٢ | ٥١٨٦٤ |
| ١٩٥٣ | ٥٢٤٥٤ |
| ١٩٥٤ | ٥٢٩٤٣ |
| ١٩٥٥ | ٥٣٥١٨ |
| ١٩٥٦ | ٥٣٣٤٠ |
| ١٩٥٧ | ٥٤٠٦٤ |
| ١٩٥٨ | ٥٤٧١٩ |
| ١٩٥٩ | ٥٥٢٥٧ |
| ١٩٦٠ | ٥٥٩٥٨ |
| ١٩٦١ | ٥٦٥٨٩ |
| ١٩٦٢ | ٥٧٢٤٧ |
| ١٩٦٣ | ٥٧٨٦٥ |
| ١٩٦٤ | ٥٨٥٨٧ |
| ١٩٦٥ | ٥٩٢٩٧ |
| ١٩٦٦ | ٥٩٧٩٣ |
| ١٩٦٧ | ٥٩٩٤٨ |
| ١٩٦٨ | ٦٠٤٦٣ |
| ١٩٦٩ | ٦١١٩٥ |
| ١٩٧٠ | ٦١٠٠١ |
| ١٩٧١ | ٦١٥٠٣ |
| ١٩٧٢ | ٦١٨٠٩ |
| ١٩٧٣ | ٨٢١٠١ |
| ١٩٧٤ | ٦١٩٩١ |
| ١٩٧٥ | ٦١٦٤٥ |
| ١٩٧٦ | ٦١٤٤٢ |
| ١٩٧٧ | ٦١٣٥٣ |
| ١٩٧٨ | ٦١٣٢٢ |
| ١٩٧٩ | ٦١٤٣٩ |
| ١٩٨٠ | ٦١٦٥٨ |
| ١٩٨١ | ٦١٧١٣ |
| ١٩٨٢ | ٦١٥٤٦ |
| ١٩٨٣ | ٦١٣٠٧ |
| ١٩٨٤ | ٦١٠٤٩ |
| ١٩٨٥ | ٦١٠٢٠ |
| ١٩٨٦ | ٦١١٤٠ |
| ١٩٨٧ | ٦١٢٣٨ |
| ١٩٨٨ | ٦١٧١٥ |
| ١٩٨٩ | ٦٢٦٧٩ |
| ١٩٩٠ | ٦٣٧٢٦ |
ئایین
پەیوەندی ئایینی لە ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە شەستەکانەوە بەدواوە کەمیکرد. پەیوەندی ئایینی لە نێوان پرۆتستانتەکاندا خێراتر دابەزی لە چاو کاسۆلیکەکان، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کڵێسای ڕۆمانی کاسۆلیکی پێش EKD بکەوێت وەک گەورەترین ئایین لە وڵاتەکەدا لە ماوەی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا.
| ساڵ | پڕۆتستانت (٪) | ڕۆمانی کاسۆلیکی (٪) | موسوڵمان (٪) | هیچ/ئەوانی تر (٪) |
| ١٩٥٠ | ٥٠.٦ | ٤٥.٨ | - | ٣.٦ |
| ١٩٦١ | ٥١.١ | ٤٥.٥ | - | ٣.٥ |
| ١٩٧٩ | ٤٩.٠ | ٤٤.٦ | ١.٣ | ٣.٩ |
| ١٩٨٠ | ٤٢.٣ | ٤٣.٣ | - | - |
| ١٩٨٧ | ٤١.٦ | ٤٢.٩ | ٢.٧ | ١١.٤ |
