ناوه‌ڕۆك
زانیاری دەربارەی دوورگەی گرینلاند
گرینلاند (بە ئینگلیزی: Greenland)، بە کوردی (زەوی سەوز)، بە گرینلاندی (Callalet Nunaat)، بە دانیمارکی (Grønland)، گەورەترین دوورگەی جیهانە کە دەکەوێتە نێوان تەوەری باکووری زەوی و ئۆقیانوسی ئەتڵەسییەوە، لە خۆرهەڵاتی دوورگەی جەمسەری کەنەدی، گرینلاند ناوچەیەکی سەربەخۆیە لە ناو شانشینی دانیمارک، هەرچەندە لەڕووی فیزیۆگرافییەوە بەشێکە لە کیشوەری باکووری ئەمریکا، بەڵام گرینلاند لە ڕووی سیاسی و کولتوورییەوە پەیوەندی بە ئەوروپاوە هەیە بەتایبەتی نەرویج و دانیمارک، زۆرینەی دانیشتوانەکەی ئیسکیمویین "خەڵکی ڕەسەنی باکووری کەنەدا" کە باوباپیرانیان لە ئالاسکاوە کۆچیان کرد بەناو باکووری کەنەدا و وردە وردە بە درێژایی دوورگەکە نیشتەجێ بوون تا سەدەی 13یەم.
مێژوو و ناوی دوورگەکه
لەبەرئەوەی زۆربەی ناوچەکانی گرینلاند بە سەهۆڵ و بەفر و سەهۆڵبەندان داپۆشراون بۆیە گەلی جەمسەری باکوور بەزۆری سپیین، کەواتە بۆچی پێی دەڵێن زەوی سەوز ئەگەر سەوز نییە؟ ئەم دوورگەیە پێشتر ناوی خۆی لە (Erik The Red) ئێریک زە ڕێدەوە وەرگرتووە کە بکوژێکی ئایسلەندییە و دوورخرابووەوە بۆ دوورگەکە، ئەم بکوژە ناوینا "گرینلاند" بەو هیوایەی کە ناوەکە سەرنجی نیشتەجێبووان ڕابکێشێت بەڵام بەگوێرەی قسەی زاناکان گرینلاند لە ڕاستیدا زیاتر لە 2.5 ملیۆن ساڵ لەمەوپێش بە تەواوی سەوز بووە، ئەمڕۆ دانیشتوانەکەی بە شێوەیەکی سەرەکی لە کەناری باشووری ڕۆژئاوادا چڕ بوونەتەوە، لە کاتێکدا تەواوی بەشەکانی تری دوورگەکە بەشێوەیەکی جيا جيا و دوور ئاوەدانە،
دانیشتوانی ناوچەکە
گرینلاند بەسەر پێنج شارەوانییدا دابەش کراوە و دوو ناوچەی یەک نەگرتووی هەیە کە ئەوانیش پارکی نەتەوەیی باکووری رۆژهەڵاتی گرینلاند و بنکەی ئاسمانی، ناوچەی دووەمیان، لەکاتێکدا کە لە ژێر کۆنترۆڵی وڵاتی دانیمارکدایە، بەڵام لەلایەن هێزی ئاسمانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە بەڕێوەدەبرێت، سێ چارەکی گرینلاند داپۆشراوە بە چینێکی سەهۆڵی هەمیشەیی لە دەرەوەی ئەنتارکتیکا، ژمارەی دانیشتوانەکەی 56,081 لە ساڵی (2020)دا و ئەم دوورگەیە کەمچڕترین دانیشتوانی هەیە لە جیهاندا، نزیکەی سێیەکی دانیشتوان لە شاری نۆک (Nuuk)ی پایتەخت و گەورەترین شاری گرینلاند دەژین، دووەم گەورەترین شاری گرینلاند لەڕووی ژمارەی دانیشتووانەوە شاری سیسیمیوت (Sisimiut)ە، 320 کیلۆمەتر (200 میل) باکووری نۆک، بەلەمی هێڵی جەمسەری (Umiaq) وەکو هێڵی سەرەکی گواستنەوە خرمەت بە خۆرهەڵاتی گرینلاند دەکات و شار و شارۆچکە جیاوازەکان بەیەکەوە دەبەستێتەوە, گرینلاند بەلایەنی کەمەوە 4,500 ساڵە خەڵکی لێ نیشتەجێ بووە لەلایەن گەلانی تەوەری باکووری زەوییەوە کە باوباپیرانیان کۆچیان کردووە لەو شوێنەی لە ئێستادا کەنەدایە، ڤایکینگەکان "هەریەک لە سکاندیناڤی‌یە کۆنەکان" لە سەدەی 10دا لە ناوچە چۆڵەکەی باشووری گرینلاند نیشتەجێ بوون، کە پێشتر لە ئایسلەند نیشتەجێ بوون، ئەم ڤایکینگانه دواتر لە گرینلاند و ئایسلاندەوە گەشتیان کرد، هەروەها لیف ئێریکسۆن (Leif Erikson) بوو بە یەکەم ئەوروپی ناسراو کە نزیکەی 500 ساڵ لەمەوپێش گەیشتە ئەمریکای باکوور پێش ئەوەی کۆلۆمبوس بگاتە دوورگەکانی کاریبی، هەروەها ئیسکیموییەکان لە سەدەی 13یەم گەشتنە ناوچەکە، هەرچەندە لە ژێر کاریگەری بەردەوامی نەرویج و نەرویجییەکاندا بوو، بەڵام گرینلاند تا ساڵی 1261 بەفەرمی لە ژێر تاجی نەرویجدا نەبوو، کۆڵۆنییەکانی نەرویج لە کۆتایی سەدەی 15دا لەناوچوون پاش ئەوەی شانشینی نەرویج تووشی نەخۆشی تاعوونە ڕەشەبوو و ڕووبەڕووی پووکانەوەیەکی توند بوویەوە، کەمێک دوای لەناوچوونیان لە سەرەتای ساڵی 1499دا، پورتوگالییەکان بەخێرایی بە دوورگەدا گەڕان و داوای دوورگەکەیان کرد و ناویان لێنا تێرا دو لاڤرادۆر (Terra do Lavrador), لە سەرەتای سەدەی 17دا، دۆزەرەوەکانی دانیمارکی دووبارە گەیشتنە گرینلاند بۆ بەهێزکردنی کاروباری بازرگانی و فەرمانڕەوایی، دانیمارک و نەرویج سەروەریان لەسەر دوورگەکە دووپات کردەوە، بەهۆی لاوازی پێگەی نەرویجەوە لە ساڵی 1814دا یەکێتییەکە هەڵوەشایەوە و سەروەری بەسەر گرینلانددا لەدەستدا، گرینلاند لە ساڵی 1814 بوو بە دانیمارکی و بەتەواوی لە ساڵی 1953 لەژێر دەستووری دانیمارکدا یەکخرایەوە، بە دەستووری ساڵی 1953 خەڵکی گرینلاند بوون بە هاوڵاتیانی دانیمارک، هەروەها لە ساڵی 1961ەوە گرینلاند چووە ناو ڕێکخراوی بازرگانی ئازادی ئەوروپاوە (EFTA)، کە دانیمارک وەکو ئەندامی دامەزرێنەری کۆمەڵەی بازرگانی ئازادی ئەوروپا لە ساڵی 1960 بەشداری کرد، بەڵام ئەندامێتی لە ساڵی 1973ەوە کۆتایی پێ هات، کاتێک کە دانیمارک پەیوەندی بە کۆمەڵگە ئەوروپییەکانەوە کرد، هەروەها لە ساڵی 1973، گرینلاند لەگەڵ دانیمارک چووە ناو کۆمەڵگەی ئابووری ئەوروپا (EEC)، هەرچەندە لە ڕیفراندۆمێکدا لە ساڵی 1982 زۆرینەی دانیشتوان دەنگیان بە گرینلانددا بۆ کشانەوە لە (EEC)، ئەمەش بووەهۆی ئەوەی کە لە ساڵی 1985 گرینلاند گۆڕدرا بۆ (OCT) (وڵات و ناوچەکانی دەرەوە) کە چووبووە ناو (EEC)ـەوە و ئێستا یەکێتی ئەوروپایە، هەروەها پەیوەندییە دۆستاییەکەی لەگەڵ یەکێتی ئەوروپادا مانای ئەوە دەگەیەنێت کە هەموو هاوڵاتیانی گرینلاند (OCT) هاوڵاتیانی یەکێتی ئەوروپان, گرینلاند گەورەترین و باکووری‌ترین پارکی نەتەوەیی تێدایە لە جیهاندا (Kalaallit Nunaanni nuna eqqissisimatitaq)، کە لە ساڵی 1974 دامەزراوە و تا قەبارەی ئێستای لە ساڵی 1988دا فراوان بووە، 972,001 کیلۆمەتری چوارگۆشە (375,292 میل دووجا) لە کەناری خاکی ناوخۆیی و باکووری خۆرهەڵاتی گرینلاند دەپارێزێت و لە هەموو وڵاتان گەورەترە لە جیهاندا جگە لە 29 وڵات, لە ساڵی 1979دا، دانیمارک ئۆتۆنۆمی "دەسەڵاتی خۆبە‌ڕێوبە‌ری" بەخشی بە گرینلاند، لە ساڵی 2008دا، دانیشتوانی ڕەسەنی گرینلاند دەنگیان بە پەسەندی یاسای ئۆتۆنۆمیدا کە دەسەڵاتی زیاتری لە حکومەتی دانیمارکەوە گواستەوە بۆ حکومەتی ناوخۆیی گرینلاند، بەپێی پێکهاتەی نوێ، گرینلاند وردە وردە بەرپرسیارێتی پاراستنی ئاسایش و سیستەمی دادوەری و یاسای کۆمپانیا و ژمێریاری و وردبینی و چالاکییەکانی سەرچاوە کانزاییەکان و فڕۆکەوانی و یاسای شیاوی یاسایی و یاسای خێزان و یاسای پاشەکەوت و بێگانەکان و کۆنتڕۆڵەکانی سنوور و ژینگەی کارکردن و ڕێکخستنی دارایی و چاودێری، حکومەتی دانیمارک هێشتا کۆنترۆڵی ڕامیاری سەرمایە و کاروباری دەرەوە بە بەرگریشەوە دەهێڵێتەوە، هەروەها کۆمەکی ساڵانەی سەرەتایی بە بڕی 3.4 بلیۆن کرۆنێ دابین کردووە کە وردە وردە کەم دەبێتەوە، گرینلاند پێشبینی ئەوە دەکات کە ئابووریەکەی گەشە بکات لەسەر بنەمای زیادبوونی داهات لە دەرهێنانی سەرچاوە سروشتیەکان، هەروەها شاری نۆکی پایتەخت، یاری زستانەی ساڵی 2016ی لە جەمسەری باکوور بەڕێوەبرد، گرینلاند یەکێک لە بەرزترین پشکەکانی وزەی خۆڕسک و نوێ (renewable energy)ی هەیە لە جیهاندا و زۆربەی وزەکەی لە هێزی کارۆئاوییەوەیە.
