ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کورد نەتەوەیەکی گەورەی نیشتەجێی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستن کە ژینگە سەرەکییەکەیان بە کوردستان دەناسرێت کە بە سەر وڵاتانی ئێرانو ئێراق و تورکیا و سوریا بەشکراوە و لە شاخە‌کانی ئاناتۆلی ھەتا زنجیرە چیای زاگرۆس درێژ دەبێتەوە. کوردەکان لە شوێنەکانی دیکەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستیش بڵاوبوونەتەوە. ئامارێکی فەرمی لەسەر ژمارەی کوردەکان نییە بەڵام بە 35 ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت. زمانی کوردەکان لقێکە لە زمانە ھیندوئەورووپاییەکان. زۆربەی کوردەکان موسڵمانی شافعیین و ئەوەی دەمێنێتەوە موسڵمانی شیعە و یارسان وئێزیدی و خاچپەرست و جوو و ئاشوورین.
مێژوو
كورد كه ئه‌وڕۆ یەکێک لە گه‌وره‌ترین نه‌ته‌وه‌ی بێ نیشتمانی سه‌ر گۆی زه‌وییه یه‌كێك له كۆنترین نه‌ته‌وه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته. سه‌رچاوه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ناخی مێژوو. به‌ڵگه زانستییه‌كان پیشان ده‌ده‌ن كه كوردستانیش مێژینه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كانگه‌ی كه‌ونارایه‌كی هه‌ره كۆن و دێرین.
له چاخی به‌سته‌ڵه‌كدا كه نێزیكه‌ی نیو میلیۆن ساڵ پێش له ئێسته ڕووی دا و نزیكه‌ی 20٫000 ساڵ پێش له زایین كۆتایی هات زۆربه‌ی ناوچه‌كانی ئه‌ورووپا و ئه‌مریكای باكووری داپۆشرابوون له سه‌هۆڵ. ئه‌و ده‌مه ناوچه بیابانی و چۆڵه‌وانییه‌كانی ئه‌فریقا و مه‌ڵبه‌نده وشكه عه‌ره‌بییه‌كان كه‌شێكی مامناوه‌ندییان هه‌بوو. كوردستانیش كه‌ش و ئاووهه‌وایه‌كی بارانی و مامناوه‌ندیی هه‌بوو.
ئاده‌میزادی دێرین په‌نای ده‌برده به‌ر ئه‌شكه‌وته‌كان بۆ زنج و ده‌شته‌كان بۆ ڕاوگه و له ڕێی ڕاوه‌وه ژیانی خۆی ده‌برده سه‌ر. بۆیه ناچار ده‌بێ ئامێری له‌بار دروست بكا كه له كاتی ڕاودا به‌كاری بێنێ. له پێشدا به‌ردی تیژ و پاشان ئێسقانی به‌كار ده‌هێنا و به‌ره‌به‌ره ئامێری نوێی ساز كرد.
به‌م قۆناغه‌ی مێژوو ده‌وترێ شارستانییه‌تی به‌ردی كۆن.
چاخی به‌ردین وا دابه‌ش ده‌كه‌ن:
- به‌ردی كۆن: ئه‌م چاخه نزیكه‌ی 350 هه‌زار ساڵی خایاند. له‌م سه‌رده‌مه‌دا ته‌وری به‌ردین و به‌ردی تیژ ساز كرا. له‌م چاخه‌یه كه ده‌وترێ مرۆڤ شێوازی له مه‌یموون ده‌چوو. پاشماوه‌ی ئه‌م شارستانییه‌ته له یه‌ك كیلۆمه‌تریی شاری چه‌مچه‌ماڵ (له ساڵی 1949دا) له ناوچه‌یه‌ك به ناوی «به‌رده‌به‌ڵه‌ك» دۆزراوه‌ته‌وه.
(به‌ردی ناوه‌ڕاست: له‌م ده‌ورانه‌دا مرۆڤی «نیانده‌رتال» به‌دی هات كه له ئه‌شكه‌وته‌كاندا ده‌ژیان. پاشماوه‌ی ئه‌م مرۆڤ و شارستانییه‌ته له چیاكانی كوردستان له ئه‌شكه‌وتی «شانه‌ده‌ر» دۆزراوه‌ته‌وه كه ده‌كه‌وێته باشووری چیای «برادۆست»ه‌وه كه زاڵه به‌سه‌ر ڕووباری «زابی گه‌وره» و زۆر له شاری «ڕه‌واندز»ه‌وه دوور نییه. ئه‌و ئه‌شكه‌وته چوار قات بوو. له قاتی چواره‌مدا ئاگردان و خۆڵه‌مێشی تێكه‌ڵ به ئێسقان دۆزراوه‌ته‌وه كه نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه كه مرۆڤ ئاگری ناسیوه. هه‌روه‌ها ته‌ور و ڕنه و ئامێری كونكردن له جنسی به‌رد و ئێسقانی مرۆڤی نیانده‌رتال دۆزراوه‌ته‌وه. ئه‌م قاته ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ حه‌فتا هه‌زار ساڵ پێش له ئێسته. له قاتی سێهه‌مدا به‌ردی چه‌خماخ ده‌بینرێ كه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چاخی به‌ردی نوێ. مێژینه‌ی ئه‌م قاته هی نزیكه‌ی 3٫000 ساڵ پێشه و به «پیشه‌سازیی برادۆست» به‌ناوبانگه. له قاتی دووه‌مدا هه‌ندێ ئامێری چاخی به‌ردی ناوه‌ڕاست وه‌ك چه‌قۆ، ڕنه، گورزی به‌ردی ده‌بینرێ. هه‌ڵبه‌ت نموونه‌ی ئه‌م ئاسه‌وارانه له هه‌ندێ شوێنی تر وه‌ك نزیكه‌ی سلێمانی و چه‌مچه‌ماڵ و ڕه‌واندز و بێستوون و باكووری كوردستانیش دۆزراوه‌ته‌وه. له قاتی یه‌كه‌مدا پاشماوه‌ی وا دۆزراوه‌ته‌وه كه نیشان ده‌دا مرۆڤ ئامێری نوێتر و جۆربه‌جۆرتری له به‌رد ساز كردووه.
- به‌ردی نوێ: ده‌ستپێكی ئه‌م سه‌رده‌مه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 35٫000 ساڵ پێش. له‌م چاخه‌دا، له به‌رد و ئێسقانی قۆچ و عاجی فیل هه‌ندێ ئامێری پێشكه‌وتووتر ساز كرا. به مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌مه ده‌وترێ «هوموساپینس» و به شارستانییه‌ته‌كه‌ی ده‌ڵێن «كرومانیۆن».
لێكۆڵینه‌وه و توێژینه‌وه‌ی مێژینه‌ناسی پیشانیان داوه كه ناوچه‌ی كوردستان له چاخی به‌رددا جێگه‌ی ژیانی مرۆڤه سه‌ره‌تاییه‌كان بووه.
میرنشینە کوردیەکان
لەمێژووی کورد چەند میڕنشینێک فەرمانڕەوایی ناوچە جیاوازەکانیان کردووە وەکوو دەوڵەت هەڵسووکەوتیان کردووە بەڵام دواتر بەهۆی دەوڵەتی سەفەوی و عووسمانی سەرجەم میڕنیشینەکان ڕووخان لەگرنگترین و ناودارترینیان ئەمانەن : میرنشینی حەسنەوی، میرنشینی ڕەوادی، میرنشێنی دۆسکی و مەڕوانی، میرنشینی ئەردەڵان، میرنشینی سۆران، میرنشینی بادینان، میرنشینی بابان
كشتوكاڵ
مرۆڤی دانیشتووی كوردستان 2500 ساڵ زووتر له ئه‌ورووپا بۆ یه‌كه‌م جار قۆناغی ڕاوی تێپه‌ڕاند و هاته قۆناغی كشتوكاڵه‌وه.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه كوردستان كه‌شێكی له‌باری بۆ سه‌وزبوونی گه‌نمی خۆڕسك هه‌بووه ئاده‌میزاد نزیكه‌ی 10٫000 ساڵ پێش له كوردستاندا هاتووه‌ته قۆناغی كشتوكاڵه‌وه. هه‌ندێ شوێنه‌وار و به‌تایبه‌ت چوار شوێنی گرنگی مێژینه‌یی كه له كوردستاندا دۆزراونه‌ته‌وه ئه‌م ڕاستییه ده‌سه‌لمێنن:
- ـ شانه‌ده‌ر له نزیكی ڕه‌واندز. ته‌ور و به‌ردی تیژ، ئامێری پێش له كشتوكاڵی تیا دۆزراوه‌ته‌وه.
- ـ كه‌ریم شار له نزیكی چه‌مچه‌ماڵ. قوڵنگی به‌ردین، ته‌ور و به‌ردی داتاشراو، ئامێری پێش له كشتوكاڵ.
- ـ مه‌لفات له نێوان ڕێگه‌ی كه‌ركووك ـ هه‌ولێر. هه‌ندێ ئامێری له به‌رد داتاشراو و داس دۆزراوه‌ته‌وه. لێره ئه‌و ئامێرانه ده‌ستپێكی قۆناغی كشتوكاڵ نیشان ده‌ده‌ن.
- ـ چه‌رمۆ له نزیكی چه‌مچه‌ماڵ له باشووری كوردستاندا. دوانزه قات شارستانییه‌ت دۆزراوه‌ته‌وه بۆ نموونه: جامۆڵكه‌ی له قوڕ برژاو، په‌یكه‌ری گڵیی گیانله‌به‌ران و سه‌ره‌تاییترین ئامێری چنین،
ڕاده‌یه‌ك گه‌نم و جۆی ڕه‌ق بووه‌وه، ئێسقانی ئاژه‌ڵ كه نیشانده‌ری ئاژه‌ڵداریی مرۆڤه سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه بووه، په‌یكه‌ری گڵینی ژنێكی دووگیان. به پێی زانیاریی و ئاگاداریی شوێنه‌وارناسان گوندی چه‌رمۆ 6700 ساڵ پێش له زایین ئاوا كراوه‌ته‌وه. ئه‌مه كۆنترین گونده كه له جیهاندا ئاوا كراوه‌ته‌وه. هه‌روه‌ها شوێنه‌وارناسانی ئه‌مریكی و ئه‌ڵمانی و تورك له ساڵی 1985دا له ده‌وروبه‌ری ناوچه‌ی ئه‌رخه‌نی، له دیاربه‌كر ماڵێكیان له بنی زه‌وی دۆزییه‌وه كه 9000 ساڵ كۆنه. به‌مجۆره به‌ڵگه‌كان پیشانده‌ری ئه‌وه‌ن كه ئاده‌میزادی دێرین كوردستانی بۆ ژیان هه‌ڵبژاردووه و له كاتی سه‌رما و سۆڵه‌دا په‌نای بردووه‌ته ئه‌شكه‌وته‌كانی و له وه‌رزه له‌باره‌كاندا داوێنی چیا و ده‌شته‌كانی هه‌ڵبژاردووه و هه‌ر له‌وێش فێری كشتوكاڵ بوو و ئاژه‌ڵداریی كرد و ئامێری له به‌رد و ئێسقان و چێو به‌كار برد و له‌سه‌ر دیواری ئه‌شكه‌وته‌كان نه‌خش و نیگاری كێشا و په‌یكه‌ری گڵینی ساز كرد و به ئاگر برژاندی و به‌و جۆره ده‌روازه‌ی شارستانییه‌تی بۆ مرۆڤ كرده‌وه له‌م به‌شه‌ی جیهانه‌دا.
دانیشتووانی كۆنی كوردستان
له هه‌زاره‌كانی چواره‌م و سێهه‌می پێش له زاییندا خه‌ڵكانێك له كوردستان ده‌ژیان كه پێیان ده‌وترێ قه‌فقازییه‌كان یا ئاسیاییه‌كان و ئه‌مانه بریتی بوون له كۆمه‌ڵێ هۆز و تیره‌ی جۆربه‌جۆر وه‌كوو گۆتی، لۆلۆ، كاسی، نایری، میتانی، سۆباری و هتد. ئه‌مانه زۆر جار له‌گه‌ڵ دانیشتوانی میسۆپۆتامی به شه‌ڕ ده‌هاتن. له‌و شوێنه‌وار و پاشماوانه‌ی كه له سه‌رده‌می بابلییه‌كان به‌ده‌ست هاتووه زۆر جار باسی ئه‌م هۆز و خه‌ڵكانه هاتووه و باسی شه‌ڕ و شووڕه‌كانیان له‌گه‌ڵ ئه‌واندا كراوه.
پاشتر له ده‌وروبه‌ری هه‌زاره‌ی دووه‌می پێش له زایین خه‌ڵكانێكی تر به ناوی هیندوئورووپی یان ئاریایی كه دانیشتووی باشووری قه‌فقاز و ده‌وروبه‌ری ده‌ریای ڕه‌ش بوون هاتنه ناوچه‌كه. دوایی له‌و ئاریاییانه خه‌ڵكانێكی نوێتر له ناوچه‌كه‌دا سه‌ریان هه‌ڵدا به ناوی ماد. به سه‌رهه‌ڵدانی ماده‌كان له ناوچه‌كه‌دا ته‌واوی خه‌ڵكانی ئه‌و ناوچه‌یه له ناو ئه‌واندا توانه‌وه. مه‌ڵبه‌ندی ماده‌كان له باری جوگرافیای سیاییه‌وه به‌ربڵاوییه‌كی گرنگی هه‌بوو كه دوایی باسی لێوه ده‌كرێ.
وشه‌ی كورد له مێژوودا
نزیكه‌ی 2000 ساڵ پێش له زایین ناوی كورد به شێوه‌ی جۆربه‌جۆر له لایه‌ن دراوسێكانیه‌وه له مێژوودا هاتووه. تۆزێ دواتریش له ساڵانی 700 ـ 800ی پێش له زاییندا باسی ماد یان میدییه‌كان كراوه.
له 401ی پ. ز. به به‌ڵگه‌وه ناوی كاردۆخ، كاردۆ، كاردوك، كاردوخ سه رچاوه مه کۆی خازر
زمان
زمانی کوردی یەکێکە لە لقەکانی زمانە ھیندوئەورووپایییەکان کە ئەویش بە لقێک لە زمانە ھیندوئێرانییەکان ناوی دەبەن. ھەندێک زمانی کوردیی ھاوچەرخ پاشماوەی زمانی مادەکان دەزانن بەڵام شوێنەواری زمانی پاڵەوی لە زمانی کوردیدا بە شێوەیەکی خۆیا بەرچاو دەکەوێت. دانانی پێناسەیەکی کتوومت بۆ زمانی کوردی و ھەڵدانەوەی لایانە شاراوەکانی ئەم زمانە بە ھۆی نەبوونی سەرچاوەی نووسراوی زمانی کوردییەوە لە سەردەمە دێرینەکاندا جۆرێک لە ئاڵۆزی و دڕدۆنگی دەھێنێتە ئاراوە. کوردی دوو زاراوەی گرینگی ژوورباکووریین (کورمانجی) و ناوەندی (سۆرانی) ھەیە. زاراوەی باکووری لە ھەولێرەوە بەرەو باکوور ھەتا قەوقاز قسەی پێدەکرێت و کوردیی ناوەندی لە بەشێکی زۆر لە ناوەڕاستی کوردستان بەکاردێت. کوردی سۆرانی زمانی فەرمیی حکومەتی ھەرێمی کوردستانە.
سەرژمێری دانیشتوان
بەپێی سەرژمێری ساڵی 2011 ڕێژەی کوردەکانی توورکیا 56% وە کوردەکانی ئێران 16& وە کوردەکانی عێراق 15% وە کوردەکانی سووریا %6
| --- | جیهانی | تورکیا | ئێران | عێراق | سووریا |
|---|---|---|---|---|---|
| کرمانجی | 14٬419٬000 | 7٬919٬000 | 443٬000 | 3٬185٬000 | 1٬661٬000 |
| ئەوانەی بە توورکی دەدوێن | 5٬732٬000 | 5٬732٬000 | - | - | - |
| باشوور | 3٬381٬000 | - | 3٬381٬000 | - | - |
| سۆرانی | 1٬576٬000 | - | 502٬000 | 567٬000 | - |
| زازایی - دەملی | 1٬125٬000 | 1٬125٬000 | - | - | - |
| زازایی - ئەلڤێکا | 184٬000 | 179٬000 | - | - | - |
| ڕەوەند | 90٬000 | 38٬000 | 20٬000 | 33٬000 | - |
| هەورامی | 54٬000 | - | 26٬000 | 28٬000 | - |
| شکاکی | 49٬000 | 23٬000 | 26٬000 | - | - |
| کۆی گشتی | 26٬712٬000 | 15٬016٬000 | 4٬398٬000 | 3٬916٬000 | 1٬661٬000 |
کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
- کووەیت 271،000 کوردی سۆرانی
- لوبنان 119،000 کوردی کرمانجی
- بەحرەین 46،000 کوردی کرمانجی
- ئوردن 4،600 کوردی کرمانجی
کورد لە ئاسیا
- ئەفغانستان 227،000 کوردی سۆرانی
- ئەرمەنیا 47،000 کوردی کرمانجی
- کازاخستان 34،000 کوردی کرمانجی
- ڕووسیا 20،000 کوردی کرمانجی
- گورجستان 17،000 کوردی ئێزیدی
- قرغیزستان 13،000 کوردی کرمانجی
- تورکمانستان 6،900 کوردی کرمانجی
- ئازەربایجان 6،100 کوردی کرمانجی
- ئوزبەکستان 2،600 کوردی کرمانجی
کورد لە ئەوڕووپا
- ئاڵمانیا 543٫000 کوردی کرمانجی -- 5000 کوردی زازایی
- فەڕەنسا 82،000 کوردی کرمانجی
- ھۆڵەندا 72،000 کوردی کرمانجی
- بەلجیکا 27،000 کوردی کرمانجی
- شانشینی یەکگرتوو 25،000 کوردی کرمانجی
- نەمسا 24،000 کوردی کرمانجی
- ئیتالیا 12،000 کوردی کرمانجی
- دانمارک 11،000 کوردی کرمانجی
- سوید 11،000 کوردی کرمانجی
- سویسرا 7،700 کوردی کرمانجی
- فینلاند 6،100 کوردی کرمانجی
- نۆرویژ 4،900 کوردی کرمانجی
- ئۆکرانیا 2،000 کوردی کرمانجی
- ئیسپانیا 900 کوردی کرمانجی
- پورتوگال 200 کوردی کرمانجی
- بولگاریا 200 کوردی کرمانجی
کوردەکانی تر
- ویلایەتە یەکگرتووەکان 58،000 کوردی کرمانجی -- 8،600 کوردی سۆرانی
- ئۆسترالیا 17،000 کوردی کرمانجی
- کەنەدا 6،900 کوردی کرمانجی
ئایین
ئیسلام
ئێستا زۆربەی کوردەکان موسوڵمانی سەربە مەزھەبی شافعین، لە پارێزگاکانی کرماشان و ئیلام و بەشێکی ڕۆژھەڵاتی پارێزگای کوردستانی ئێران شیعەن. لە چەند سەدەی ڕابردوودا دوو تەریقەتینەقشبەندی و قادری ڕۆڵیکی بەرچاویان ھەبووە لای کوردان.
یارسان (كاكه‌یی)
ژماره‌یان كه‌مه
ئێزیدی
ئێزیدی خاوه‌نى ئاينى تايبه‌تن و زۆربه‌يان له كوردستانى باشوور له ده‌ڤه‌رى شێخانى نێوان مووسڵ -دهۆك و ده‌ڤه‌رى شنگالى سه‌ر سنوورى سوريادا ده‌ژين. هه‌روه‌ها له بۆتان و پارێزگاى حه‌سه‌كه و ده‌ڤه‌رى عه‌فرين له حه‌له‌ب و ئه‌له‌گه‌زى ئه‌رمه‌نستان و پارێزگاى قارس و ئه‌رده‌هانى باكوورى رۆژهه‌لاتى توركيادا ده‌ژين.
مەسیحییەت و جوو
ژماره‌یان كه‌مه
ڕامیاری
پارتە سیاسیەکانی باکووری کوردستان
- پارتی کرێکارانی کوردستان
- پارتی ئاشتی و دیموکراسی
- پارتی کۆمەڵگای دیموکراتی
- پارتی دیموکراتی گەلان
پارتە سیاسیەکانی باشووری کوردستان
- پارتی دیموکراتی کوردستان
- یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان
- بزووتنەوەی گۆڕان
- یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان
- بزووتنەوەی ئیسلامی لە کوردستان/عێراق
- کۆمەڵی ئیسلامی لە کوردستان/عێراق
- حیزبی شیوعی کوردستان-عێراق
پارتە سیاسیەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان
- کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان
- حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران
- حیزبی دیموکراتی کوردستان
- کۆمەڵە
- کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان
- کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران
- پارتی ژیانی ئازادی کوردستان
- پارتی ئازادیی کوردستان
- پارتی سەربەستیی کوردستان
- جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی ئێران
- رێکخراوی خەباتی شۆڕشگێڕی کوردستانی ئێران
- سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران
- یەکێتی دیمۆکراتیکی کوردستان
پارتە سیاسیەکانی ڕۆژاوای کوردستان
- پارتی یه‌كێتی دیموكرات (په‌یه‌ده)
- پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا(ئه‌نه‌كه‌سه)
