ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئیمپراتۆریەتی ڕۆمی یان ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆما (بە ئینگلیزی: The Roman Empire، بە عەرەبی: الإمبراطورية الرومانية) ئیمپڕاتۆرییەتییەکی گەورەی دوای کۆماری ڕۆمی کۆن بوو. لە ڕووی جوگرافییەوە زەوییە گەورەکانی دەوروبەری دەریای ناوەڕاست لە ئەورووپا و باکووری ئەفریقا و ڕۆژئاوای ئاسیا لەخۆگرتبوو، کە لەلایەن ئیمپراتۆرەکانەوە فەرمانڕەوایی دەکرا. ماوەی فەرمانڕەوایی ڕۆمەکان لە وەرگرتنی دەسەڵاتی یەکەمین ئیمپراتۆری ڕۆم "قەیسەر ئۆکستۆسەوە" دەستیپێکرد و تاوەکوو ململانێی سەربازی سەدەی سێیەم بەردەوامیان هەبوو، میرنشینێک بوو کە ئیتاڵیا وەک گەورە پارێزگاکانی و شاری ڕۆما تاکە پایتەختی بوو. دواتر ئیمپراتۆریەتەکە لەلایەن چەندین ئیمپراتۆرەوە فەرمانڕەوایی کرا کە کۆنترۆڵی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵاتیان هەبوو. ڕۆما وەک پایتەختی ناوەکی هەردوو بەشەکە تا ساڵی ٤٧٦ی زایینی مایەوە، دوای ئەو کاتە دوای گرتنی پایتەختی ڕۆژئاوای ڕاڤێنا لەلایەن بەربەرە ئەڵمانییەکانەوە لە ژێر دەستی ئۆدۆئاسەر و ڕووخاندنی ئیمپڕاتۆر ڕۆمولوس ئۆگستۆلۆس دەسەڵات و نیشانەکانی ئیمپراتۆریەت نێردرا بۆ قوستەنتینیە.
مێژوو
بابەتی سەرەکی: مێژووی ئیمپڕاتۆریەتی ڕۆم
دوو سەدەی یەکەمی ئیمپراتۆریەت قۆناغێکی سەقامگیری و خۆشگوزەرانییەکی بێ وێنە بوو کە بە پاکس ڕۆمانا ("ئاشتی ڕۆمانی") ناسرابوو. ئیمپراتۆریەتەکە لە سەردەمی تراجان (٩٨-١١٧ز) گەیشتە گەورەترین ئاستی خاکیی خۆی، واتە پێگەی جوگرافی گەیشتە لوتکە. قۆناغێکی ناڕەحەتی و دابەزین بە دەسەڵاتی کۆمۆدۆس (١٧٧-١٩٢) دەستی پێکرد. لە سەدەی سێیەمدا، ئیمپراتۆریەتەکە تووشی قەیرانێک بوو کە هەڕەشەی لە بوونی دەکرد، لە ژێر سەرکردایەتی کۆمەڵێک ئیمپراتۆری تەمەن کورت، کە زۆرجار لە سوپا بوون و دەبوونە ئیمپڕاتۆر، کاتێک ئیمپراتۆریەتی گالی و شانشینی پالمێرا لە دەوڵەتی ڕۆمانی جیابوونەوە، لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆر ئاوریلیان (٢٧٠-٢٧٥) ئیمپڕاتۆرییەکە یەکخرا. لە هەوڵێکدا بۆ بەدەستهێنانی سەقامگیری، دیوکلیتیانۆس لە ساڵی ٢٨٦ی زایینیدا دوو دەرباری ئیمپراتۆریەتی جیاوازی لە ڕۆژهەڵاتی یۆنان و ڕۆژئاوای لاتینی دامەزراند. مەسیحییەکان لە سەدەی چوارەمدا دوای فەرمانی میلانۆ لە ساڵی ٣١٣ی زایینیدا دەستیان بەسەر دەسەڵاتدا گرت. پاش ماوەیەکی کەم، بەهۆی زۆریی هێرش و داگیرکارییەکانی گەلانی جێرمانی و هونەکان، ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا پاشەکشەی کرد. لەگەڵ کەوتنی ڕاڤێنا بە دەستی هێرۆلییە جێرمانییەکان و کەوتنی ڕۆمولۆس ئۆگستۆس لە ساڵی ٤٧٦ی زایینی لەلایەن ئۆدۆئاسەرەوە، دواجار ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا ڕووخا؛ ئیمپراتۆری ڕۆمانی ڕۆژهەڵات زینۆ، بە فەرمی لە ساڵی ٤٨٠ی زایینیدا هەڵیوەشاندەوە. لە لایەکی دیکەوە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات بۆ هەزار ساڵێکی دیکە مایەوە، تا ئەوکاتەی قوستەنتینیە لە ساڵی ١٤٥٣ کەوتە ژێر دەستی تورکەکانی عوسمانی لە سەردەمی دەسەڵاتی سوڵتان محەمەدی دووەمدا.
بەهۆی فراوانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم و بەرگەگرتنی درێژخایەنی ئیمپراتۆریەتی ڕۆما كاریگەری قووڵ و بەردەوامی هەبوو لەسەر گەشەسەندنی زمان و ئایین و هونەر و تەلارسازی و ئەدەب و فەلسەفە و یاسا و فۆرمەكانی حكوومەت لەو خاكەی كە بەڕێوەی دەبرد. زمانی لاتینی ڕۆمەکان بۆ زمانە ڕۆمانییەکانی جیهانی سەدەی ناوەڕاست و مۆدێرن پەرەی سەند، لە کاتێکدا یۆنانی سەدەی ناوەڕاست بوو بە زمانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات. وەرگرتنی ئایینی مەسیحی لەلایەن ئیمپراتۆریەتەوە بووە هۆی دروستبوونی مەسیحییەتی سەدەی ناوەڕاست. هونەری ڕۆمانی و یۆنانی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سەردەمی رێنێسانسی ئیتاڵی هەبوو. نەریتی تەلارسازی ڕۆما وەک بنەمایەک بووە بۆ تەلارسازیی ڕۆمانی و ڕێنێسانس و نیوکلاسیک، هەروەها کاریگەرییەکی بەهێزی لەسەر تەلارسازی ئیسلامی هەبووە. دووبارە دۆزینەوەی زانست و تەکنەلۆجیای یۆنانی و ڕۆمانی (کە بنەمای زانستی ئیسلامیشیان پێکهێناوە) لە ئەورووپای سەدەکانی ناوەڕاستدا بووە هۆی دروستبوونی ڕێنێسانسی زانستی و شۆڕشی زانستی.
یاسای ڕۆمەکان لە زۆرێک لە یاسای نەوەکانی ئێستایدا هەیە، وەک یاساکانی ناپلیۆنی فەڕەنسا، لە کاتێکدا دامەزراوە کۆمارییەکانی ڕۆما میراتێکی بەردەوامیان بەجێهێشتووە لەو یاسایانە، کاریگەرییان لەسەر کۆمارەکانی شارەکانی ئیتاڵیا لە سەردەمی سەدەی ناوەڕاستدا هەبووە، هەروەها ئەمریکای سەرەتایی و کۆمارە دیموکراسییە مۆدێرنەکانی دیکە.
حکوومەت و سوپا
سێ توخمە سەرەکییەکەی ئیمپراتۆری ڕۆمانی بریتی بوون لە حکوومەتی ناوەندی و سوپا و حکوومەتی ناوخۆیی. سوپا لە ڕێگەی جەنگەوە کۆنتڕۆڵی خۆی بەسەر خاکێکدا دەسەپاند، بەڵام دوای ئەوەی شارەکە یان گەلە داگیرکراوەکە دەخرایە ژێر پەیماننامەوە و ئەرکی سەربازی ڕووی لە پۆلیس کرد؛ کە بریتیبوو لە پاراستنی هاوڵاتیانی ڕۆمانی و کێڵگە کشتوکاڵییەکان و شوێنە ئایینییەکان. ڕۆمەکان بەبێ ئامرازی مۆدێرن بۆ پەیوەندیکردن بەکۆمەڵ یان وێرانکاری بەکۆمەڵ، هێزی مرۆیی یان سەرچاوەی پێویستیان نەبوو کە بتوانن تەنیا لەڕێگەی هێزەوە حووکمڕانی خۆیان بسەپێنن. بۆیە هاوکاری لەگەڵ پێشەنگەکانی دەسەڵاتی ناوخۆیی پێویست بوو بۆ پاراستنی ڕێکخستن و کۆکردنەوەی زانیاری و کۆکردنەوەی داهات.
کولتووری ئیمپراتۆری ڕۆمای کۆن ئیمپراتۆرەکان و هەندێک لە ئەندامانی خێزانەکانیان بە خواوەندی وڵاتەکە دادەنا. ڕێوڕەسمی ئاپۆتێۆزی بۆیان ئەنجام دەدرا (پیرۆزکردن) ئاماژەیە بۆ بەخوداکردنی ئیمپراتۆری مردوو و دان بە ڕۆڵی ئەودا دەنێت وەک باوکی خەڵکی ڕۆما. باڵادەستیی ئیمپراتۆر لەسەر بنەمای چەسپاندنی هەندێک دەسەڵات بوو لە کۆمەڵێک پلەی کۆمارییەوە، لەوانە دەستدرێژی نەکردنە سەر مافی گەل و ڕێگری لە دەستکاریکردنی پلەبەندی کۆمەڵگەی ڕۆمانی. هەروەها ئیمپراتۆر دەبووە دەسەڵاتی ئایینی ناوەندی وەک پۆنتیفێکس ماکسیموس. هەروەها مافی ڕاگەیاندنی جەنگ و پەسەندکردنی پەیماننامەکان و دانوستان لەگەڵ سەرکردە بیانییەکانی هەبوو. لە کاتێکدا ئەم ئەرکانە لە سەردەمی پرینسیپاتدا بە ڕوونی پێناسە کرابوون، دەسەڵاتەکانی ئیمپراتۆر بە تێپەڕبوونی کات کەمتر دەستووری بوون و زیاتر پاشایەتی بوون.
ئەرکی سەرەکی سەربازی سەرەتایی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی پاراستنی پاکس ڕۆمانا بوو. سێ بەشە سەرەکییەکەی سەربازی بریتی بوون لە:
- گارنیۆن، گاریسۆن یان پارێزەران: کە پریتۆرینەکان و ڤیجڵزەکان دەگرێتەوە، لەگەڵ ئەو چاودێریانە کە وەک پۆلیس و ئاگرکوژێنەوە کاریان دەکرد.
- سوپای پارێزگاکان، کە پێکهاتووە لە لەشکرەکانی ڕۆم و ئەو یارمەتیدەرانەی کە لەلایەن پارێزگاکانەوە دابین دەکرێن.
- هێزی دەریایی
سنوور و جوگرافیا
سنوورەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم کە بە درێژایی مێژووی ئیمپراتۆریەتەکە دەگۆڕا، وەک تێکەڵەیەک لە ڕێگا سەربازییەکان و قەڵا بەستراوەکان، سنوورە سروشتییەکان (لە هەموویان دیارترین ڕووبارەکانی ڕاین و دانووب) و قەڵاکانی دروستکراوی مرۆڤ کە خاکەکانی ئیمپراتۆریەتەکەیان لێ جیا دەکردەوە، بەدی هات. وشەی لیم هەندێک جار لەلایەن زانایانی مۆدێرن بەکاردەهێنرێت بۆ نیشاندانی سنووری ئیمپراتۆریەتی ڕۆم بەڵام لەلایەن ڕۆمەکانەوە بەو شێوەیە بەکارنەهێنراوە. دوای سەدەی سێیەم، زاراوەیەکی کارگێڕی بوو، ئاماژەیە بۆ قەزایەکی سەربازی، کە سنوورەکانی دوکس فەرماندەیی دەکرد. ناوی لاتینی لایم، کۆمەڵێک واتای جیاوازی هەبوو: ڕێڕەوێک یان مەیدانێک بوو کە سنووری کێڵگەکانی دیاری دەکرد؛ هێڵێکی سنووری یان نیشاندەرێک یان هەر هۆکارێکی تر بۆ جیاکردنەوەی سنوور بوو.
لە بەریتانیا ئیمپراتۆریەت دوو دیواری دروست کرد یەکێکیان لە پشت ئەوی ترەوە بوو؛ لە مۆریتانیا، یەک دیوار هەبوو کە لە هەردوو لای قەڵای تێدابوو. لە شوێنەکانی تری وەک سووریا و عەرەبستانی پێتریا، دیوارێکی بەردەوام نەبوو؛ لەبری ئەوە تۆڕێک لە شارۆچکە سنوورییەکان و قەڵاکان هەبوون کە لەلایەن سوپای ڕۆمەوە داگیرکرابوون. لە داسیا، لیمەکانی نێوان دەریای ڕەش و دانووب تێکەڵەیەک بوون لە جۆری دووەم و بەرگرییەکانی دیوارەکان: لیمەکانی مۆسیا یەکگرتنی دوو هێڵی شوورا بوو، هەندێکجاریش سێ هێڵی شوورا بوو، لەگەڵ کەمپێکی گەورە و زۆر کەمپی بچووک کە بڵاوبووبوونەوە لە ڕێگەی قەڵاکانەوە.
لە کیشوەری ئەورووپادا، سنوورەکان بەگشتی بە باشی دیاریکرابوون، بەزۆری بەدوای ڕێڕەوی ڕووبارە گەورەکانی وەک ڕاین و دانووبدا بوون. سەرەڕای ئەوەش، ئەوانە هەمیشە هێڵی سنووری کۆتایی نەبوون؛ پارێزگای داسیا، ڕۆمانیای مۆدێرن، بە تەواوی لە لای دووری دانووب بوو، و پارێزگای جێرمانیا ماگنا خاکی نێوان ڕاین و دانووب و ئێلب بوو (هەرچەندە ئەم پارێزگایە دوای سێ ساڵ لە دروستبوونی لە ئەنجامی شەڕی دارستانی تیۆتۆبۆرگ لەدەستچوو).
لە بەریتانیا هەردوو هادریان و ئەنتۆنینۆس پیۆس بەرگریان دروستکرد بۆ پاراستنی پارێزگای بریتانیا لە کالیدۆنیەکان. دیواری هادریان کە لە ساڵی ١٢٢ دروستکرابوو، گارنیۆنێکی ١٠ هەزار سەربازی تێدابوو، لە کاتێکدا دیواری ئەنتۆنین کە لە نێوان ساڵانی ١٤٢ بۆ ١٤٤ دروستکرابوو، لەلایەن ساڵانی ١٦٤ـەوە جێهێڵدرا و بۆ ماوەیەکی کورت لە ساڵی ٢٠٨دا، لە سەردەمی سێپتیمیۆس سیڤێرۆسدا داگیرکرایەوە.
سنوورەکانی ڕۆژهەڵات چەندین جار گۆڕانکاری بەسەردا هات، چونکە ئیمپراتۆریەتی ڕۆم ڕووبەڕووی دوو زلهێز بووەوە، ئیمپراتۆریەتی ئەشکانی و ئیمپراتۆریەتی ساسانی. پارسەکان کۆمەڵێک گەلی ئێران بوون کە فەرمانڕەوایی زۆربەی ئێرانی گەورەیان دەکرد کە لە ئێرانی مۆدێرن و ڕۆژئاوای عێراق و ئەرمینیا و قەفقازدان. ساسانییەکان لە ساڵی ٢٢٤-٢٢٦دا جێگەی پارسەکانیان گرتەوە و وەک یەکێک لە زلهێزە پێشەنگەکانی جیهان شانبەشانی ڕکابەرە سەرەکییەکەی دراوسێی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی (بیزەنتین) بۆ ماوەی زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ مانەوە.
لە گەورەترین ڕادەی ئیمپراتۆریەتەکەدا سنووری باشوور بەدرێژایی بیابانەکانی عەرەبستان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەحرا لە باکووری ئەفریقا بوو، ئیمپراتۆریەتەکە کەناراوەکانی دەریای ناوەڕاست و زنجیرە چیایەکانی زیاتر لە ناوخۆی زەوی کۆنترۆڵ دەکرد. ڕۆمەکان چەندین کیلۆمەتر ڕووباری نیلیان کۆنترۆڵ کرد بۆ ناو ئەفریقا تا سینا، بێرینیس، هیراسیکامینۆس و تەنانەت قەسر ئیبریم، (باشوورترینی هەموویان)، لە نزیک سنووری مۆدێرن لە نێوان میسڕ و سودان، پاشان مێرۆ، کە زۆر نزیک بوو لە ناوچە گەرمەکان.
زمان
زمانی لاتینی زمانی فەرمی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم بوو، بەڵام زمانەکانی دیکە لە ڕووی ناوچەییەوە گرنگ بوون، وەک زمانی یۆنانی. لاتینی زمانی ڕەسەنی ڕۆمەکان بوو و بە درێژایی سەردەمی کلاسیک وەک زمانی کارگێڕیی ئیمپراتۆری و یاسادانان و سەربازی مایەوە. لە ڕۆژئاوا بوو بە زمانی بەرەئاسا و تەنانەت بۆ کارگێڕێی ناوخۆیی شارەکان بە دادگاکانی یاساشەوە بەکاربهێنرێت. دوای ئەوەی هەموو دانیشتوانی نێری ئازادی لەدایکبووی ئیمپراتۆریەتەکە لە ساڵی ٢١٢ی زایینیدا بە شێوەیەکی گشتگیر مافی خۆیان وەرگرت، ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیانی ڕۆمانی زمانی لاتینییان نەدەزانی، بەڵام زمانەکە هەر بە زمانی فەرمی مایەوە.
دوای داگیرکردنەکانی ئەسکەندەری مەزن لە کۆتایی سەدەی چوارەمی پێش زایین، زمانی یۆنانی کۆین بووبووە زمانێکی هاوبەش لە دەوروبەری ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە ڕۆژهەڵات، تەنانەت لە دەرەوەی سنوورەکانی ئیمپراتۆریەتەکەش. بەکارهێنانی نێودەوڵەتی زمانی یۆنانی یەکێک بوو لەو مەرجانەی کە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی، وەک بۆ نموونە لە هەڵبژاردنی زمانی یۆنانی وەک زمانی پەیمانی نوێ لە کتێبی پیرۆزدا. هەروەها بەکارهێنانی بۆ ئەنجومەنە گشتگیرەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی مەسیحی زیاتر لە لاتینی. لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەت لە ڕۆژئاوا، زمانی یۆنانی بوو بە زمانی باڵادەستی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم لە ڕۆژهەڵات، کە لە سەردەمی مۆدێرندا بە ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی ناودەبرێت.
بەو پێیەی پەیوەندیکردن لە کۆمەڵگەی کۆندا زۆرتر بە شێوەی زارەکی بووە، دەکرێت قورس بێت دیاری بکرێت کە تا چەند زمانە ناوچەییەکان یان ناوخۆییەکان لە ژێر دەسەڵاتی ڕۆمەکاندا بەردەوام بوون لە قسەکردن یان بۆ مەبەستی تر بەکارهێنرابن. هەندێک بەڵگە لە نووسراوەکاندا هەیە، یان لە ئاماژەکانی دەقە یۆنانی و ڕۆمییەکان بۆ زمانەکانی تر و پێویستیی وەرگێڕان بۆ پونیک، قبتی و ئارامی یان سریانی، بڕێکی بەرچاو لە ئیپیگرافی یان ئەدەبیاتەکان ماونەتەوە. زمانە سێلتیکەکان لە سەرانسەری زۆربەی ڕۆژئاوای ئەوروپادا بەربڵاو بوون و لە کاتێکدا زارەکی پەروەردەی سێلتیک تۆماری نووسراوی کەمی بەجێهێشت، ئیپیگرافی سێلتیک لە چەندایەتیدا سنووردارە بەڵام دەگمەن نییە. زمانە جێرمانییەکانی ئیمپراتۆریەتەکە هیچ نووسراو و دەقێکیان بەجێ نەهێشتووە، جگە لە زمانی گۆتیک. فرە زمانەوانی بەشداری کرد لە "سێگۆشەیی کولتووری" کە بەهۆیەوە تاکێک کە نە یۆنانی بوو و نە ڕۆمانی بوو، دەیتوانی لە ڕێگەی پرۆسەکانی ڕۆمانیکردن و هێلینکردنەوە ناسنامەیەک بنیات بنێت.
دوای لامەرکەزیی دەسەڵاتی سیاسی لە کۆتاییەکانی سەردەمی دێریندا، لاتینی بە شێوەیەکی ناوخۆیی لە پارێزگاکانی ڕۆژئاوا گەشەی کرد و بوو بە لقێک کە بوونە زمانە ڕۆمانییەکان، لەوانە ئیسپانی، پورتوگالی، فەڕەنسی، ئیتاڵی، کەتەلۆنی، ئۆکسیتانی و ڕۆمانی. تا سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم زمانی یەکەم یان دووەمی زیاتر لە ملیارێک کەس لە لاتینی وەرگیراوە. لاتینی خۆی تا سەدەی ١٧ وەک میدیایەکی نێودەوڵەتی دەربڕین ماوەتەوە بۆ بابەتی دیپلۆماسی و پێشکەوتنە فیکرییەکان کە لەگەڵ مرۆڤایەتی رێنێسانسدا یەکدەگرنەوە تا سەدەی ١٧، هەروەها بۆ یاسا و کڵێسای ڕۆمانی کاسۆلیکی.
ئایین
ئایین لە ڕۆمای کۆن پێکهاتبوو لە جۆرەها پراکتیزەکردنی ئایینی ئیمپراتۆری و پارێزگاکان، کە هەم لەلایەن خەڵکی ڕۆما و هەم ئەوانەی کە خراونەتە ژێر دەسەڵاتی ئەوەوە پەیڕەویان دەکرد. ڕۆمەکان خۆیان بە ئایینی بەرز دەزانی و سەرکەوتنیان وەک زلهێزێکی جیهانی دەگەڕاندەوە بۆ تەقوای بەکۆمەڵیان لە پاراستنی پەیوەندی باش لەگەڵ خواوەندەکان. ئایینەکەیان بەوە ناسراوە کە ڕێزی لە زۆرێک لە خواوەندەکان گرتووە.
بوونی یۆنانیەکان لە نیمچە دوورگەی ئیتالیا لە سەرەتای قۆناغێکی مێژووییەوە کاریگەری لەسەر کولتووری ڕۆمانی هەبوو، هەندێک پراکتیزەکردنی ئایینی ناساند کە بوونە بنەما، وەک پەرستنی ئەپۆلۆ. ڕۆمەکان بەدوای خاڵە هاوبەشەکانیاندا دەگەڕان لە نێوان خواوەندە سەرەکییەکانیان و خوداوەندەکانی یۆنانیەکان (interpretatio graeca)، ئەفسانە و ئایکۆنۆگرافیای یۆنانییان لە ئەدەبیاتی لاتینی و هونەریی ڕۆمانی بە شێوەی ڕۆمانی زیاد کرد، وەک چۆن ئیترۆسەکانیش وایان کرد. هەروەها ئایینی ئیترۆسەکان کاریگەرییەکی سەرەکی هەبوو، بە تایبەتی لەسەر پراکتیزەکردنی ئاگۆری، کە دەوڵەت بۆ گەڕان بەدوای ویستی خواوەندەکاندا بەکاری دەهێنا. بەپێی ئەفسانەکان زۆربەی دامەزراوە ئاینییەکانی ڕۆما دەتوانرێت بگەڕێندرێتەوە بۆ دامەزرێنەرەکانی، بەتایبەتی نوما پۆمپیلیۆس، پاشای دووەمی ڕۆما سابین کە بەپێی ئەفسانەکان ڕاستەوخۆ لەگەڵ خواوەندەکاندا دانوستانی کردووە. ئەم ئایینە کۆنە بناغەی mos maiorum بوو، واتە "ڕێگای باوباپیران" یان بە سادەیی "نەریت"، کە وەک ناوەندی ناسنامەی ڕۆمانی سەیر دەکرا.
ئایینی ڕۆمانی پراکتیکی و گرێبەستی بوو، لەسەر بنەمای بنەمای "دەدەم بۆ ئەوەی تۆ بیدەیت" دامەزرابوو. ئایین پشتی بە زانست و پراکتیزەکردنی دروستی نوێژ و ڕێوڕەسم و قوربانی بەستەوە، نەک بە باوەڕ و دۆگما. تەنانەت گوماناویترین کەسانی ناو گەورەڕوووناکبیری ڕۆما وەک سیسێرۆ کە ئاوگۆر بوو، ئایینیان وەک سەرچاوەی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی دەبینی. لەگەڵ فراوانبوونی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم، کۆچبەران کولتوورەکانی خۆیانیان هێنایە ناو پایتەخت، کە زۆربەیان لە نێو ئیتالییەکاندا بەناوبانگ بوون. لە کۆتاییدا ئایینی مەسیحی سەرکەوتووترینی ئەم ئایینانە بوو و لە ساڵی ٣٨٠ بوو بە ئایینی فەرمی دەوڵەت.
بۆ ڕۆمانی ئاسایی ئایین بەشێک بوو لە ژیانی ڕۆژانە. هەر ماڵێک مەزارگەیەکی ماڵەوەی هەبوو کە تێیدا نوێژ و بەخشین بۆ خواوەندە ناوخۆییەکانی خێزانەکە پێشکەش دەکرا. مەزارگەی گەڕەکەکان و شوێنە پیرۆزەکانی وەک کانی و دارستانەکان لە شارەکەدا جێگیر بوون. ساڵنامەی ڕۆمانی لە دەوری ڕێوڕەسمە ئایینییەکان پێکهاتبوو. ژنان و کۆیلە و منداڵان هەموویان بەشدارییان لە کۆمەڵێک چالاکیی ئایینیدا دەکرد. هەندێک لە ڕێوڕەسمی گشتی تەنیا لەلایەن ژنانەوە دەتوانرا بەڕێوە ببرێت، کە بە ڤێستاڵەکان ناو دەبران و دەوڵەت پشتگیری دەکردن، بۆ چەندین سەدە چاودێری کۆشکی پیرۆزی ڕۆمایان دەکرد، تا لە ژێر هەژموونی مەسیحیدا هەڵوەشایەوە.
