ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆڵۆمبیا (بە ئینگلیزی: Colombia، بە عەرەبی: كولومبيا) بە فەرمی کۆماری کۆڵۆمبیا، وڵاتێکە لە ئەمریکای باشوور و ناوچەیەکی دوورگەیی لە ئەمریکای باکوور هەیە. لە باکوورەوە لەگەڵ دەریای کاریبی، لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ڤەنزوێلا، لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بەڕازیل، لە باشوورەوە لەگەڵ ئیکوادۆر و پیرۆ، لە ڕۆژاواوە لەگەڵ زەریای هێمن و لە باکووری ڕۆژاواوە لەگەڵ پەنەما هاوسنوورە.
کۆڵۆمبیا لە ٣٢ بەش و ناوچەی پایتەختی بۆگۆتا پێکدێت کە گەورەترین شاری وڵاتەکەیە. ڕووبەرەکەی ١١٤١٧٤٨ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، ژمارەی دانیشتووانەکەی ٥٠ ملیۆن کەسە. میراتی کولتووری کۆڵۆمبیا ڕەنگدانەوەی کاریگەرییەکانی شارستانیەتی جۆراوجۆری ئەمێریندی، نیشتەجێبوونی ئەورووپی، ئەفریقییە کۆیلەکان و هەروەها کۆچکردنە لە ئەورووپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. زمانی ئیسپانی زمانی فەرمی وڵاتەکەیە و لەگەڵیدا زیاتر لە ٧٠ زمان قسەی پێدەکرێت.
| پایتەخت | بۆگۆتا |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکان | ئیسپانی |
| حکوومەت | کۆماری یەکگرتووی سەرۆکایەتی |
|
• سەرۆک
|
گوستاڤۆ پترۆ |
|
• جێگری سەرۆک
|
فرانسيا ماركيز |
| دەسەڵاتی یاسادانان | کۆنگرێس |
| سەربەخۆیی لە ئیسپانیا | |
|
• ڕاگەیەندراوە
|
٢٠ی تەممووزی ١٨١٠ |
|
• ناسراوە
|
٧ی ئابی ١٨١٩ |
|
• دوا یەکگرتن
|
١٨٨٦ |
|
• جیابوونەوەی پەنەما
|
١٩٠٣ |
|
• دەستووری ئێستا
|
٤ـی تەممووزی ١٩٩١ |
| GDP | ٩٤٠,٥٨٩ ملیار دۆلار |
| دراو | پێسۆی کۆڵۆمبی (COP) |
| کاتی ناوچەی جوگرافی | UTC−5 (COT) |
| لایەنی لێخوڕین | ڕاست |
| کۆدی پەیوەندیکردن | +57 |
مێژوو
کۆڵۆمبیا لانیکەم لە ١٢ هەزار پێش زایینەوە گەلانی ڕەسەنی جۆراوجۆری تێدا نیشتەجێ بووە، لەوانە مویسکا، کیمبایا و تایرۆنا. ئیسپانییەکان بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٤٩٩ لە لا گواخیرا لەنگەریان گرت و لە ناوەڕاستی سەدەی ١٦دا بەشێکی ناوچەکەیان کۆلۆنی کرد و شانشینی نوێی گرانادایان دامەزراند، کە سانتا فی دی بۆگۆتا پایتەختی بوو. کۆڵۆمبیا لە ساڵی ١٨١٩ لە ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا جیابوویەوە و سەربەخۆ بوو. بە چەند سیستمێکدا تێپەڕی، وەک کۆنفیدڕاڵی گرانادین (١٨٥٨) و پاشان ویلایەتە یەکگرتووەکانی کۆڵۆمبیا (١٨٦٣)، دواتر لە کۆتاییدا گۆڕا بۆ کۆماری کۆڵۆمبیا لە ساڵی ١٨٨٦دا. پەنەما لە ساڵی ١٩٠٣ جیابووەوە و لەوکاتەوە سنوورەکانی ئێستای کۆڵۆمبیا جێگیر بوون.
لە شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە، وڵاتەکە بەدەست ململانێیەکی چەکداری کەم چڕی ناهاوسەنگ و توندوتیژی سیاسییەوە دەیناڵاند و بە گەیشتنی دەیەی نەوەدەکان پەرەیان سەند. لە ساڵی ٢٠٠٥ـەوە پێشکەوتنی بەرچاو لە بواری ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری یاسادا ڕوویداوە، هەروەها گەشەکردن و گەشەسەندنی ئابووریی بێ وێنە لە وڵاتەکەدا دەبینرێت.
ئابووری
ئابووریی کۆڵۆمبیا چوارەم گەورەترین ئابوورییە لە ئەمریکای لاتین بە پێی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی. کۆڵۆمبیا لە ماوەی دەیەی یەکەمی سەدەی ٢١ بووژانەوەیەکی ئابووری مێژوویی بەخۆیەوە بینیوە. بە درێژایی زۆربەی سەدەی بیستەم، کۆڵۆمبیا چوارەم و سێیەم گەورەترین ئابووری ئەمریکای لاتین بووە، لە نێوان ساڵانی ٢٠١٢ بۆ ٢٠١٤ بووە سێیەم گەورەترین وڵات لە ئەمریکای لاتین بە ڕێژەی بەرهەمی ناوخۆیی. تا ساڵی ٢٠١٨، بەرهەمی ناوخۆیی (PPP) بۆ سەرتاسەری بۆ زیاتر لە ١٤ هەزار دۆلاری ئەمریکی زیادی کرد.
ئاستی هەژاری لە ساڵی ١٩٩٠دا گەیشتە ٦٥%، بەڵام تا ساڵی ٢٠١٤ بۆ ژێر ٣٠% دابەزی، و تا ساڵی ٢٠١٨ بۆ ٢٧% کەمی کرد، لە ساڵی ١٩٩٠ەوە بە تێکڕا ١.٣٥% لە ساڵێکدا کەمیکردووە. نەوت هەناردەی سەرەکی کۆڵۆمبیایە و زیاتر لە ٤٥%ی هەناردەی کۆڵۆمبیا پێکدەهێنێت. بەرهەمهێنان نزیکەی ١٢%ی هەناردەی کۆڵۆمبیا پێکدەهێنێت، و بە ڕێژەی زیاتر لە ١٠% لە ساڵێکدا گەشە دەکات. کۆڵۆمبیا خێراترین گەشەسەندنی پیشەسازی تەکنەلۆژیای زانیاری لە جیهاندا هەیە، هەروەها خاوەنی درێژترین تۆڕی فایبەر ئۆپتیکە لە ئەمریکای لاتین. هەروەها یەکێکە لە گەورەترین پیشەسازییەکانی کەشتیسازی لە جیهاندا لە دەرەوەی ئاسیا.
پیشەسازییە مۆدێرنەکانی وەک کەشتیسازی، ئەلیکترۆنی، ئۆتۆمبێل، گەشتیاری، بیناسازی، و کانگا، لە ماوەی ساڵانی ٢٠٠٠ و ٢٠١٠دا گەشەیەکی بەرچاویان بەخۆوە بینیوە. زۆربەی هەناردەکردنی کۆڵۆمبیا هێشتا لەسەر بنەمای کاڵایە. کۆڵۆمبیا دووەم گەورەترین بەرهەمهێنەری ئەلیکترۆنی و ئامێرە ناوخۆییەکانی ئەمریکای لاتینە، لە دوای مەکسیکەوە. لە ساڵی ٢٠١٤دا لەدوای چین وەک خێراترین ئابووری گەورە لە جیهاندا گەشەی کرد.
لە سەرەتای ساڵانی ٢٠١٠وە حکوومەتی کۆڵۆمبیا ئارەزووی هەناردەکردنی کولتووری پۆپی مۆدێرنی هەبووە بۆ جیهان (یارییە ڤیدیۆییەکان، مۆسیقا، فیلم، بەرنامە تەلەفزیۆنییەکان، مۆدە، جوانکاری و خۆراک) وەک ڕێگەیەک بۆ هەمەچەشنکردنی ئابووری و گۆڕانکاری. ئەمەش ئیلهامبەخش بووە بۆ هەڵمەتێکی نیشتمانی، هاوشێوەی شەپۆلی کۆری.
ژمارەی گەشتیاران لە کۆڵۆمبیا ساڵانە بە ڕێژەی زیاتر لە ١٢% گەشە دەکات.
جوگرافیا
کۆماری کۆڵۆمبیا تا ڕادەیەکی زۆر لە باکووری ڕۆژاوای ئەمریکای باشوور هەڵکەوتووە، هەندێک لە ناوچەکانی دەکەونە سنووری ئەمریکای ناوەڕاستەوە. لە باکووری ڕۆژاوا لەگەڵ پەنەما هاوسنوورە؛ لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ ڤەنزوێلا و بەڕازیل؛ لە باشوورەوە لەلایەن ئیکوادۆر و پیرۆوە دەورەدراوە، سنووری دەریایی لەگەڵ کۆستاریکا، نیکاراگوا، هندۆراس، جامایکا، کۆماری دۆمینیکان و هایتی هەیە.
کۆڵۆمبیا قەبارەی زەوییەکەی ١١٤١٧٤٨ کیلۆمەتر دووجایە (٤٤٠٨٣١ میل چوارگۆشە) و ٢٥هەمین وڵاتی جیهانە و چوارەم گەورەترین وڵاتی ئەمریکای باشوورە (دوای بەڕازیل و ئەرجەنتین و پیرۆ). دانیشتووانی کۆڵۆمبیا بە یەکسانی دابەش نەکراون و زۆربەی خەڵکەکە لە بەشی شاخاوی ڕۆژاوای وڵاتەکەن و بەدرێژایی کەناراوەکانی باکوور دەژین؛ زۆرترین ژمارەیان لە پایتەختی بۆگۆتا یان لە نزیک شاری بۆگۆتا دەژین.
بەشی باشوور و ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکە کەم کەسی تێدایە، کە پێکهاتوون لە دارستانە باراناوییە گەرمەکان و دەشتە گەرمەکانی ناوخۆیی کە موڵکی گەورە یان کێڵگەی گەورەی ئاژەڵداری، دامەزراوەی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز، کۆمەڵگەی بچووکی کشتوکاڵی و هۆزە ڕەسەنەکان لەخۆدەگرن. کۆڵۆمبیا ٣٥ـەمین گەورەترین ناوچەی ئابووری تایبەتی هەیە کە ڕووبەرەکەی ٨٠٨،١٥٨ کم٢ (٣١٢,٠٣٢ میل چوارگۆشە)ـەیە.
کەشوهەوا
نزیکەی ٨٢.٥%ی کۆی ڕووبەری وڵاتەکە لە ناوچەی بەرزی گەرمدایە. کەشوهەوای کۆڵۆمبیا تایبەتمەندە بەوەی کە گەرمە و کۆمەڵێک ناوچەی کەشوهەوای جۆراوجۆری هەیە، لەوانە دارستانە باراناوییە گەرمەکان، ساڤانا، دەشت، بیابان و کەشوهەوای شاخاوی. ناوچەی بەرزی کەشوهەوای مامناوەند کە دەکەوێتە نێوان ١,٠٠١ بۆ ٢,٠٠٠ مەتر تایبەتمەندە بە تێکڕای پلەی گەرمی لە نێوان ١٧ بۆ ٢٤ پلەی سەدی. کەشوهەوای سارد لە نێوان ٢٠٠١ بۆ ٣٠٠٠ مەتر بوونی هەیە و پلەی گەرمی لە نێوان ١٢ بۆ ١٧ پلەی سەدی دەگۆڕێت.
دیمۆگرافی
دانیشتووانی وڵاتەکە زیاتر لە ٥٠ ملیۆن کەسن. زیاتر لە ٩٩.٢%ی خەڵکی کۆڵۆمبیا بە ئیسپانی قسە دەکەن کە بە کاستیلیش ناودەبرێت؛ هەروەها ٦٥ زمانی ئەمێریندی، دوو زمانی کرێۆل و زمانی ڕۆمانی بەکاردەهێنرێت. زمانی ئینگلیزی لە دوورگەکانی سان ئەندرێس و پرۆڤیدێنسیا و سانتا کاتالینا پێگەی فەرمی هەیە. بە ئیسپانییەوە، بە گشتی ١٠١ زمان بۆ کۆڵۆمبیا لە بنکەدراوەی ئێتنۆلۆگدا تۆمار کراون.
گرووپی نەتەوەیی
| سپی و مێستیزۆ | ٨٧.٥٨% |
| ئەفرۆ-کۆڵۆمبی (تێکەڵ لەخۆدەگرێت) | ٦.٦٨% |
| ئەمێریندین | ٤.٣١% |
| ئەوانی تر | ١.٣٥% |
| ڕەیزال | ٠.٠٦% |
| پالێنکێرۆ | ٠.٠٢% |
| ڕۆمانی | ٠.٠١% |
ئایین
بەشی ئاماری کارگێڕی نیشتمانی (DANE) ئاماری ئایینی کۆناکاتەوە و بەدەستهێنانی ڕاپۆرتی ورد ئەستەمە. بەڵام بە پشتبەستن بە توێژینەوە جۆراوجۆرەکان و ڕاپرسییەک، نزیکەی ٩٠%ی دانیشتووان پابەندن بە ئایینی مەسیحییەوە، کە زۆرینەیان (٧٠.٩%–٧٩%) ڕۆمانی کاسۆلیکن، لە کاتێکدا کەمینەیەکی بەرچاو (١٦.٧%) پابەندن بە ئایینی پرۆتستانت (بە پلەی یەکەم ئینجیلیزم). نزیکەی ٤.٧%ی دانیشتووانەکە بێدین یان ئەگنۆستیکن، لە کاتێکدا ٣.٥% بانگەشەی ئەوە دەکەن کە باوەڕیان بە خودا هەیە بەڵام پەیڕەوی لە ئایینێکی دیاریکراودا ناکەن.
١.٨%ی خەڵکی کۆڵۆمبیا پابەندن بە شایەتحاڵانی یەهۆڤا و ئەدڤێنتیزمەوە و کەمتر لە ١% پابەندن بە ئایینەکانی ترەوە، وەک ئایینی بەهایی، ئیسلام، جوولەکە، بودا، مۆرمون، هیندۆسی، ئایینە ڕەسەنەکان، بزووتنەوەی هارێ کریشنا، بزووتنەوەی ڕاستفاری و کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژهەڵات.
دابەشکردنی کارگێڕی
کۆڵۆمبیا بەسەر ٣٢ بەش و یەک قەزای پایتەختدا دابەشکراوە. بەشەکان بەسەر شارەوانییەکاندا دابەش دەکرێن، کە هەریەکەیان کورسییەکی شارەوانییان بۆ دیاری کراوە و شارەوانییەکان لە بەرانبەردا دابەش دەکرێن لە ناوچە گوندنشینەکان بەسەر کۆرێجیمێنتەکان و لە ناوچە شارییەکان بەسەر کۆمۆنەکاندا دابەش دەکرێن. هەر بەشێک حکوومەتێکی خۆجێیی هەیە کە پارێزگار و ئەنجوومەنێکی ڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت بۆ خولی چوار ساڵە، هەر شارەوانییەک سەرۆک شارەوانی و ئەنجوومەنێک بەڕێوەی دەبات. لە هەریەک لە کۆرێجیمێنتەکان یان کۆمۆنەکان دەستەیەکی کارگێڕی ناوخۆیی هەڵبژێردراوی جەماوەری هەیە.
سەربازی
دەسەڵاتی جێبەجێکردنی حکوومەت بەرپرسیارە لە بەڕێوەبردنی بەرگری لە کۆڵۆمبیا، لەگەڵ سەرۆکی فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان. وەزارەتی بەرگری ڕۆژانە کۆنترۆڵی سەربازی و پۆلیسی نیشتمانی کۆڵۆمبیا دەکات. وڵاتەکە ٤٥٥ هەزار و ٤٦١ سەربازی چالاکی هەیە. لە ساڵی ٢٠١٦دا ٣.٤٪ی بەرهەمی ناوخۆیی وڵاتەکە بۆ خەرجی سەربازی چووە و بەمەش لە پلەی ٢٤ی جیهاندا بووە.
هێزە چەکدارەکانی کۆڵۆمبیا لە ئەمریکای لاتین گەورەترینن و لە دوای بەڕازیل خاوەنی دووەم گەورەترین خەرجی سەربازییە. کۆڵۆمبیا ساڵی ٢٠١٨ پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکانی سەبارەت بە قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی واژۆ کردووە. سوپای کۆڵۆمبیا بەسەر سێ لقدا دابەشکراوە: سوپای نیشتمانی کۆڵۆمبیا؛ هێزی ئاسمانی کۆڵۆمبیا؛ و هێزی دەریایی کۆڵۆمبیا. پۆلیسی نیشتمانی وەک جەندرمە کاردەکات، سەربەخۆیە لە هێزی سەربازی و وەک دەزگای جێبەجێکردنی یاسا بۆ هەموو وڵاتەکە کاردەکات. هەریەکەیان بە ئامێری هەواڵگری تایبەت بە خۆیان کاردەکەن کە جیایە لە بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگریی نیشتمانی (DNI).
تاوان
ڕێژەی تاوانەکانی وڵاتەکە لە ئاستێکی زۆر بەرزدایە بەهۆی ئەوەی کە ناوەندێکە بۆ چاندن و بازرگانیکردن بە کۆکایین. ململانێی کۆڵۆمبیا لە ناوەڕاستی شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە دەستی پێکردووە و شەڕێکی ناهاوسەنگی کەم چڕییە لە نێوان حکوومەتەکانی کۆڵۆمبیا و گرووپە نیمچە سەربازییەکان و سەندیکاکانی تاوان و گەریلا چەپەکانی وەک هێزە چەکدارە شۆڕشگێڕەکانی کۆڵۆمبیا (FARC)، و سوپای ڕزگاری نیشتمانی (ELN)، شەڕی یەکتر دەکەن بۆ زیادکردنی کاریگەرییەکانیان لە خاکی کۆڵۆمبیا.
لە ساڵی ٢٠١١ سەرۆک خوان مانوێل سانتۆس پلانی "سنوورەکان بۆ خۆشگوزەرانی"ـی بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژاری و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی گرووپە چەکدارە نایاساییەکان بەدرێژایی سنوورەکانی کۆڵۆمبیا لەڕێگەی گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە خستەگەڕ. پلانەکە لەلایەن گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتییەوە ستایشی لێکرا. بەهۆیەوە کۆڵۆمبیا لە ساڵی ٢٠١٦دا ڕێژەی کوشتنی لە هەر ١٠٠ هەزار کەسێکدا ٢٤.٤ کەس تۆمارکردووە، کە کەمترین ڕێژەی کوشتنە لە ساڵی ١٩٧٤ـەوە تۆمارکراوە.
لە سەرەتای قەیرانی ڤەنزوێلای بۆلیڤار و کۆچی بەکۆمەڵی ڤەنزوێلاییەکان لە سەردەمی ڕەوەندی بۆلیڤاریا، ڤەنزوێلییە بێهیواکان پەنایان بردۆتە بەر تاوان و بۆ مانەوەیان لە باندەکاندا وەرگیراون. هەروەها ژنانی ڤەنزوێلا بۆ ئەوەی بژێوی ژیانیان لە کۆڵۆمبیا دابین بکەن، پەنایان بردۆتە بەر لەشفرۆشی، ئەمەش یەکێکە لە هۆکارە کاریگەرەکان بۆ بڵاوبوونەوەی تاوانێکی زۆر.
کەسایەتییە بەناوبانگەکان
| شاکیرا | گۆرانیبێژ و سەماکار |
| گابرێل گارسیا مارکیز | براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەب |
| سۆفیا ڤێرگارا | خانمە ئەکتەر |
| ڕادامێل فالکاو | یاریزانێکی تۆپی پێی کۆڵۆمبی کە وەک هێرشبەرێک یاری دەکات |
| پابلۆ ئیسکۆبار | بازرگانێکی گەورەی دەرمان و ماددەی هۆشبەر |
| جەیمس ڕۆدریگێز | یاریزانی تۆپی پێی پیشەگەری کۆڵۆمبیا |
| سێباستیان مارۆکوین | کوڕی پابلۆ ئیسکۆبار |
| جۆن لێگویزامۆ | کۆمیدی و ئەکتەر |
| جۆن پاوڵ مۆنتۆیا | شۆفێری پێشبڕکێی کۆڵۆمبی |
| کارۆل جی | گۆرانیبێژ |
| جەی بالڤین | یەکێکە لە هونەرمەندەکانی مۆسیقای لاتینی کە زۆرترین فرۆشی هەیە لە جیهاندا کە بە 'شازادەی ڕیگێتۆن' ناودەبرێت. |
| کارلۆس ڤاڵدێراما | یاریزانی تۆپی پێی کۆڵۆمبی |
| کالی ووچیس | براوەی خەڵاتی گرامی ئەمریکی |
| خوان کوادرادۆ | یاریزانی تۆپی پێی کۆڵۆمبی |
| ڤێرجینیا ڤالیخۆ | نووسەر |
| خوان مانوێل سانتۆس | سەرۆکی کۆڵۆمبیا |
| ئۆمایرا سانچێز | قوربانی گڕکانی نیڤادۆ دێل رویز |
