ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مەنگۆلیا یان مەنغۆلیا (بە ئینگلیزی: Mongolia، بە عەرەبی: جمهورية منغوليا) وڵاتێکی بێ کەناراوە لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، لە باکوورەوە لەگەڵ ڕووسیا و لە باشوورەوە لەگەڵ چین هاوسنوورە. ڕووبەرەکەی ١٥٦٤١١٦ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، ژمارەی دانیشتووانەکەی تەنها ٣.٣ ملیۆن کەسە، بەمەش کەمترین نەتەوەی خاوەن سەروەری جیهانە. مەنگۆلیا گەورەترین وڵاتی جیهانە کە سنووری ئاوی نییە، بەشێکی زۆری ڕووبەرەکەی بە دەشتی گیایی داپۆشراوە، لە باکوور و ڕۆژاوا ناوچەیەکی شاخاوییە و لە باشوورەوە بیابانی گۆبی هەیە. ئولانباتار کە پایتەخت و گەورەترین شارە و نزیکەی نیوەی دانیشتووانی وڵات لەوێ دەژین.
مەنگۆلیا ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان، دیالۆگی هاوکاری ئاسیا، جی-٧٧، بانکی وەبەرهێنانی ژێرخانی ئاسیا، بزووتنەوەی بێ لایەنەکان و هاوبەشێکی جیهانیی ناتۆیە. لە ساڵی ١٩٩٧ پەیوەندی بە ڕێکخراوی بازرگانی جیهانییەوە کردووە و هەوڵدەدات بەشداریکردنی لە گرووپە ئابووری و بازرگانییە ناوچەییەکان فراوانتر بکات.
| پایتەخت | ئولانباتار |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکان | مەنگۆلی |
| ئایین (٢٠٢٠)
|
|
| ناساندنی دانیشتووان | مەنگۆلی |
| حکوومەت | کۆماری نیمچە سەرۆکایەتی یەکگرتوو |
|
• سەرۆک
|
ئوخاناگین خورێلسوخ |
|
• سەرۆک وەزیران
|
لوڤسانامسڕاین ئۆیون-ئێردێن |
|
• سەرۆکی ویلایەتی گەورەی خورال
|
گۆمبۆزڤین زۆستەر |
| دەسەڵاتی یاسادانان | دەوڵەتی گەورە خورال |
| دروستبوونی وڵات | |
|
• ئیمپراتۆریەتی شانگنو
|
٢٠٩ پێش زایین |
|
• ئیمپراتۆریەتی مەغۆل
|
١٢٠٦ |
|
• ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی لە شانشینی چینگ
|
٢٩ی کانوونی دووەمی ١٩١١ |
|
• کۆماری گەلی مەنگۆلیا دامەزرا
|
٢٦ی تشرینی دووەمی ١٩٢٤ |
|
• دەستووری ئێستا
|
١٣ی شوباتی ١٩٩٢ |
| GDP (PPP) | ٤٧ ملیار دۆلار |
| دراو | تاگ(MNT) |
| کاتی ناوچەی جوگرافی | UTC+7/+8 |
| ڕێڕەوی لێخوڕین | ڕاست |
| ژمارەی کۆدی تەلەفۆن | +٩٧٦ |
مێژوو
خاکی مەنگۆلیای مۆدێرن لەلایەن ئیمپراتۆریەتە کۆچەرییە جۆراوجۆرەکانەوە بەڕێوەبراوە، لەوانە شیۆنگنو، شیانبەی، ڕۆران، خەگاناتی تورکی یەکەم. لە ساڵی ١٢٠٦ جەنگیزخان ئیمپراتۆریەتی مەغۆلی دامەزراند، کە بووە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی وشکانی لە مێژوودا. کوبلای خانی نەوەی، بە شێوەیەکی دروست چینی داگیرکرد و شانشینی یوانی دامەزراند. دوای ڕووخانی یوان، مەغۆلەکان پاشەکشەیان کرد بۆ مەنگۆلیا و دووبارە دەستیان کردەوە بە شێوازی پێشووی خۆیان لە ململانێی کوتلەیی، بەڵام لە سەردەمی دایان خان و تومەن زاساغت خان بەوشێوەیە نەبوو. لە سەدەی ١٦دا ئایینی بودای تبت بڵاوبووەوە بۆ مەنگۆلیا، زیاتر لەلایەن شانشینی چینگەوە سەرکردایەتی کرا کە لەلایەن مانچوەوە دامەزراندبوو و لە سەدەی ١٧دا وڵاتەکەیان لکاند بەخۆیانەوە.
تا سەرەتای سەدەی بیستەم، نزیکەی یەک لەسەر سێی دانیشتووانی نێرە پێگەیشتووەکان دەروێشی بودایی بوون. دوای ڕووخانی شانشینی چینگ لە ساڵی ١٩١١، مەنگۆلیا سەربەخۆیی ڕاگەیاند و لە ساڵی ١٩٢١دا سەربەخۆیی ڕاستەقینەی لە کۆماری چین بەدەستهێنا. پاش ماوەیەکی کەم، ئەو وڵاتە بوو بە دەوڵەتێکی سەر بە یەکێتیی سۆڤیەت، کە یارمەتیدەر بوو بۆ سەربەخۆیی لە چین. ساڵی ١٩٢٤ كۆماری گەلی مەنگۆلیا وەك دەوڵەتێكی سۆسیالیستی دامەزرا. دوای شۆڕشە دژە کۆمۆنیستەکانی ساڵی ١٩٨٩، مەنگۆلیا لە سەرەتای ساڵی ١٩٩٠دا شۆڕشی ئاشتیخوازانەی دیموکراسی خۆی ئەنجامدا و لە یەکێتیی سۆڤیەت جیابوویەوە، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی سیستمێکی فرە حیزبی و دەستوورێکی نوێی ساڵی ١٩٩٢ و گواستنەوەی وڵات بۆ ئابووری و بازاڕی جیهانی.
ئابووری
ئابووریی مەنگۆلیا بە شێوەیەکی نەریتی لەسەر بنەمای کشتوکاڵ و ئاژەڵدارییە. هەروەها خاوەنی پاشماوەی کانزای بەرفراوانە: مس، خەڵووز، مۆلیبدینیۆم و زێڕ، بەشێکی زۆر لە بەرهەمهێنانی پیشەسازی پێکدەهێنن. هاوکارییەکانی سۆڤیەت، لە بەرزترین ئاستیدا یەک لەسەر سێی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی (GDP) لە شەوێکدا لە ساڵانی ١٩٩٠-٩١، لە سەردەمی ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەتدا نەما. ئەوەش مەنگۆلیای بەرەو پاشەکشەیەکی قووڵی ئابووری برد.
گەشەی ئابووری لە ساڵانی ١٩٩٧-٩٩ بەرزبووەوە دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٩٦دا وەستا بەهۆی زنجیرەیەک کارەساتی سروشتی و بەرزبوونەوەی نرخی مس و کشمیر لە جیهاندا. داهات و هەناردەکردنی گشتی لە ساڵانی ١٩٩٨ و ١٩٩٩ بەهۆی کاردانەوەی قەیرانی دارایی ئاسیا داڕما. لە مانگەکانی ئاب و ئەیلوولی ١٩٩٩ ئابووری زەرەرمەند بوو بەهۆی قەدەغەکردنی کاتیی ڕووسیا لەسەر هەناردەکردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکان. مەنگۆلیا لە ساڵی ١٩٩٧ پەیوەندی بە ڕێکخراوی بازرگانی جیهانییەوە کرد.
کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەخشەرەکان لە دوایین کۆبوونەوەی گرووپی ڕاوێژکاریدا کە لە مانگی حوزەیرانی ١٩٩٩ لە ئولانباتار بەڕێوەچوو، بەڵێنی زیاتر لە ٣٠٠ ملیۆن دۆلاری ساڵانەیان دا بە وڵاتەکە. دواتر ئابووریی مەنگۆلیا بەهۆی زیادبوونی کانگاکانەوە بە خێرایی گەشەی کرد و لە ساڵی ٢٠١٣دا ڕێژەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی بە ڕێژەی ١١.٧% بەدەستهێنا. بەڵام لەبەر ئەوەی بەشێکی زۆری ئەم گەشەکردنە لەسەر بنەمای هەناردەکردنە، مەنگۆلیا بەدەست خاوبوونەوەی جیهانی کانگاکانەوە دەناڵێنێت کە بەهۆی کەمبوونەوەی گەشەی چینەوە دروست بووە.
دیمۆگرافی
دانیشتووانی وڵات ٣,٥ ملیۆن کەسە. نزیکەی ٣٠%ی دانیشتووانەکەی کۆچەری یان نیمچە کۆچەرن؛ کولتووری ئەسپسواری یەکێکە لە گرنگترین چاندەکانی وڵات. ئایینی بودا ئایینی زۆرینەیە و بێ باوەڕان دووەم گەورەترین گرووپن. ئایینی ئیسلام دووەم گەورەترین ئایینە و لە نێو کازاخییەکاندا چڕ بووەتەوە. زۆربەی هاوڵاتیان لە نەتەوەی مەغۆلین، نزیکەی ٥%ی دانیشتووان لە کازاخستان و توڤان و کەمینەکانی ترن، کە بە تایبەتی لە ڕۆژاوا چڕبوونەتەوە.
زمانی فەرمی مەنگۆلیا مەنگۆلییە، و ٩٥%ی دانیشتووانەکەی قسەی پێدەکەن. لە سەرانسەری وڵاتدا زاراوەی جۆراوجۆری ئۆیرات و بوریات قسەی پێدەکرێت، هەروەها هەندێک کەسیش هەن کە بە زمانی خەمنیگانی مەغۆلیک قسە دەکەن. لە ڕۆژاوای ئەو وڵاتەش زمانەکانی کازاخ و توڤان کە هەردووکیان سەر بە زمانی تورکین، قسەیان پێدەکرێت.
جوگرافیا
مەنگۆلیا وڵاتێکی داخراوە لە ئاسیای ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، دەکەوێتە نێوان چین و ڕووسیا. زەوییەکەی لە شاخ و دەشتی وەرگەڕاو پێکهاتووە. کۆی ڕووبەری زەوی مەنگۆلیا ١٥٦٤١١٦ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. بەگشتی زەوییەکە لە چیای بەرزی ئەلتای ڕۆژاوا و باکوورەوە بەرەو دەشت و نزماییەکانی ڕۆژهەڵات و باشوور دەڕوات. لوتکەی خویتێن لە ڕۆژاوای مەنگۆلیا لەسەر سنووری چین بەرزترین خاڵە لە وڵات. نزمترین خاڵ لە ٥٦٠م دایە، کە بریتییە لە هوه نور یان دەریاچەی هو.
کەشوهەوا
زۆربەی وڵاتەکە لە هاویندا گەرمە و لە زستاندا زۆر سارد دەبێت، تێکڕای ئاستی مانگی یەک تا پلەی گەرمی -٣٠ پلەی سەدی دادەبەزێت. مەنگۆلیا بە "زەوی ئاسمانی شین هەمیشەیی" یان "وڵاتی ئاسمانی شین" ناسراوە، چونکە ساڵانە زیاتر لە ٢٥٠ ڕۆژ خۆری هەیە.
کارگێڕی
مەنگۆلیا بەسەر ٢١ پارێزگادا و ٣٣١ قەزادا دابەشکراوە. ئولانباتاری پایتەخت بە جیا وەک پایتەختێک بە پێگەی پارێزگا بەڕێوەدەبرێت.
