ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هایتی (بە ئینگلیزی: Haiti، بە عەرەبی: هايتي)، وڵاتێکە دەکەوێتە دوورگەی هیسپانیۆلا لە دوورگەکانی ئەنتیلی گەورەی دەریای کاریبی، ڕۆژهەڵاتی کوبا و جامایکا و باشووری باهاماس و دوورگەکانی تورک و کایکۆس. هایتی قەبارەی ٢٧،٧٥٠ کیلۆمەتر دووجایە، سێیەم گەورەترین وڵاتی کاریبییە لە ڕووی ڕووبەرەوە، و ژمارەی دانیشتووانی بە زیاتر لە ١١.٤ ملیۆن کەس مەزەندە دەکرێت، ئەمەش وایکردووە کە زۆرترین دانیشتووانی وڵات بێت لە وڵاتانی کاریبی. پایتەختەکەی پۆرت ئۆ پرینسە.
هایتی ئەندامی دامەزرێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان، ڕێکخراوی دەوڵەتانی ئەمریکا (OAS)، کۆمەڵەی دەوڵەتانی کاریبی، و ڕێکخراوی نێودەوڵەتی فرانکۆفۆنییە. ئەندامی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوی بازرگانیی جیهانی و کۆمەڵگەی وڵاتانی ئەمریکای لاتین و کاریبییە. هایتی لە ڕووی مێژووییەوە هەژار و ناسەقامگیرە لە ڕووی سیاسییەوە، هەروەها قەیرانێکی ئابووری کۆمەڵایەتی و سیاسیی گەورەی هەیە کە بە ئاژاوە و ناڕەزایەتی، برسێتیی بەربڵاو و زیادبوونی چالاکیی باندەکان ناسێنراوە.
| پایتەخت
و گەورەترین شار
|
پۆرت ئۆ پرینس |
|---|---|
| زمانە فەرمییەکان |
|
| تیپی نەتەوەیی
|
٩٥% ئەفرۆ-هایتی ٥% تێکەڵاو و ئەورووپی هایت |
| ئایین |
|
| حکوومەت | کۆماری نیمچە سەرۆکایەتی یەکگرتوو |
| یاسادانان | پەرلەمان |
|
• دەستووری ئێستا
|
٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ |
| ناوچە | |
| دراو | گۆردێ (HTG) |
| کۆدی پەیوەندیکردن | +509 |
| ئینتەرنێت TLD | .ht |
مێژوو
ئەم دوورگەیە لە سەرەتادا لەلایەن خەڵکی ڕەسەنی تاینۆوە بەڕێوە بردراوە، کە لە ئەمریکای باشوورەوە سەرچاوەیان گرتووە. یەکەم ئەورووپییەکان لە ٥ی کانوونی دووەمی ١٤٩٢ لە یەکەم گەشتی کریستۆڤەر کۆڵۆمبۆسدا گەیشتنە شوێنەکە، کە سەرەتا پێیانوابوو هیندستان یان چینیان دۆزیوەتەوە. دواتر کۆلۆمبۆس یەکەم شوێنی نیشتەجێبوونی ئەورووپی لە ئەمریکا دامەزراند بە ناوی لا ناڤیداد، کە ئێستا کەنارەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی هایتییە. دوورگەکە لەلایەن ئیسپانیاوە داوا کرا و ناوی لێنرا La Española، کە بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیاتای سەرەتای سەدەی ١٧. بەڵام یەکلاکردنەوەی کێبڕکێی فەرەنسییەکان بووە هۆی ئەوەی بەشی ڕۆژاوای دوورگەکە لە ساڵی ١٦٩٧دا بدرێتە فەرەنسا، کە دواتر ناوی لێنرا سانت دۆمینگ. کۆلۆنیالیستە فەرەنسییەکان کێڵگەی نیسکیان دامەزراند کە قازانجێکی زۆری هەبوو، ژمارەیەکی زۆر لە کۆیلەکان کاریان دەکرد کە لە ئەفریقاوە هێنران، ئەمەش وایکرد کۆلۆنییەکە ببێتە یەکێک لە دەوڵەمەندترینەکانی جیهان.
لە ناوەڕاستی شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٩-١٧٩٩)، کۆیلەکان، مارۆنەکان و خەڵکی ئازادی ڕەنگاوڕەنگ شۆڕشی هایتییان دەستپێکرد (١٧٩١-١٨٠٤)، بە سەرۆکایەتی کۆیلەیەکی پێشوو و یەکەم جەنەراڵی ڕەشپێستی سوپای فەرەنسا، توسان لۆڤێرتۆر. دوای ١٢ ساڵ لە ململانێ، هێزەکانی ناپلیۆن پۆناپارت لەلایەن جێنشینی لۆڤێرتۆر، ژان جاک دیسالین (دواتر ئیمپراتۆر جاکی یەکەم) شکستیان هێنا، کە لە یەکەمی کانوونی دووەمی ١٨٠٤دا سەروەری هایتی ڕاگەیاند و بەوەش بووە یەکەم نەتەوەی سەربەخۆی ئەمریکای لاتین و کاریبی، و دووەم کۆمار لە ئەمریکا، یەکەم وڵات بوو لە ئەمریکا کە کۆیلایەتی هەڵوەشاندەوە، و تاکە دەوڵەتە لە مێژوودا کە بە ڕاپەڕینێکی سەرکەوتووی کۆیلایەتی دامەزراوە. جگە لە ئەلێکساندەر پێشن کە یەکەم سەرۆکی کۆمار بوو، هەموو سەرکردە یەکەمەکانی هایتی کۆیلەی پێشوو بوون. دوای ماوەیەکی کورت کە وڵاتەکە دابەش بوو بۆ دوو بەش، سەرۆک ژان پیێر بۆیر وڵاتەکەی یەکخست و دواتر هەوڵیدا هەموو هیسپانیۆلا بخاتە ژێر کۆنترۆڵی هایتی، ئەمەش زنجیرەیەکی درێژخایەنی جەنگی خێراتر کرد کە لە ساڵانی ١٨٧٠ کۆتایی هات کاتێک هایتی بە فەرمی سەربەخۆیی کۆماری دۆمینیکانی ڕاگەیاند.
سەدەی یەکەمی سەربەخۆیی هایتی بە ناسەقامگیریی سیاسی و دوورخستنەوە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دانی قەرزێکی پەککەوتەکەر بە فەرەنسا تایبەتمەند بوو. ناجێگیریی سیاسی و کاریگەری ئابووریی دەرەکی لە وڵاتەکەدا وایکرد ئەمریکا لە ساڵی ١٩١٥ تا ١٩٣٤ وڵات داگیر بکات. دوای زنجیرەیەک سەرۆکایەتی کورتخایەن، فرانسوا 'پاپا دۆک' دوڤالیێر لە ساڵی ١٩٥٦ دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەمەش بووە هۆی دەستپێکردنی قۆناغێکی درێژخایەنی دەسەڵاتی خۆسەپێن کە لەلایەن کوڕەکەیەوە، ژان کلۆد 'بەیبی دۆک' دوڤالیێرەوە تا ساڵی ١٩٨٦ بەردەوام بوو؛ ئەو قۆناغە بە توندوتیژیی سزادراوی دەوڵەت لە دژی ئۆپۆزسیۆن و خەڵکی مەدەنی، گەندەڵی و چەقبەستووییی ئابووری تایبەتمەند بوو. لە دوای ساڵی ١٩٨٦ هایتی دەستی کرد بە هەوڵدان بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی سیاسی دیموکراسیتر.
جوگرافیا
هایتی بە ڕووبەری ٢٧٧٥٠ کیلۆمەتر دووجا سێ لەسەر هەشتەمی ڕۆژاوای هیسپانیۆلا پێکدەهێنێت کە دووەم گەورەترین دوورگەی ئەنتیڵە گەورەکانە. سێیەم گەورەترین وڵاتی کاریبییە لە دوای کووبا و کۆماری دۆمینیکان، و خاوەنی کەناراوێکی دەریایی زۆر درێژە. هایتی شاخاویترین ناوچەی کاریبییە، زەوییەکەی لە شاخەکان پێکهاتووە کە دەشتە بچووکەکانی کەنار دەریا و دۆڵی ڕووبارەکان لە نێوانیاندا جێگیرکراون. کەشوهەوا گەرمە، لەگەڵ هەندێک گۆڕانکاری بەپێی بەرزی. بەرزترین خاڵ (Pic la Selle)ـە کە بەرزییەکەی ٢٦٨٠ مەترە.
ناوچەی باکوور یان هەرێمی ماریێن پێکدێت لە ماسیف دو نۆرد (ماسیفی باکوور) و پلاین دو نۆرد (دەشتی باکوور). ماسیف دو نۆرد درێژکراوەی ناوەندی کۆردیلێرایە لە کۆماری دۆمینیکان. لە سنووری ڕۆژهەڵاتی هایتی دەست پێدەکات، لە باکووری ڕووباری گوایامۆک و لە ڕێگەی نیمچە دوورگەی باکوورەوە بەرەو باکووری ڕۆژاوا درێژ دەبێتەوە. ناوچە نزمەکانی پلاین دو نۆرد بەدرێژایی سنووری باکوور لەگەڵ کۆماری دۆمینیکان، لە نێوان ماسیف دو نۆرد و باکووری زەریای ئەتڵەسیدایە.
کەشوهەوا
کەشوهەوای هایتی گەرمە و هەندێک گۆڕانکاری بەپێی بەرزییەکەی هەیە. پۆرت ئۆ پرینس لە مانگی یەکدا لە تێکڕای کەمترین پلەی گەرمی ٢٣ پلەی سەدی تا تێکڕای زۆرترین پلەی گەرمی ٣١ پلەی سەدییە؛ لە مانگی تەممووزدا، لە پلەی گەرمی ٢٥-٣٥ پلەی سەدییە. شێوازی بارانبارین جۆراوجۆرە، باران لە هەندێک لە ناوچە نزمەکان و لێوارەکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی شاخەکاندا زۆرترە. وەرزی وشکەساڵی هایتی لە مانگی تشرینی دووەم تا مانگی یەک ڕوودەدات.
ساڵانە تێکڕای بارانبارین لە شاری پۆرت ئۆ پرینس ١٣٧٠ ملم دەبێت. دوو وەرزی بارانبارین هەیە، نیسان-حوزەیران و تشرینی یەکەم-تشرینی دووەم. هەروەها بەهۆی ناوچە جوگرافییەکەیەوە چەندین جار تووشی بومەلەرزە و لافاو دەبێتەوە.
دیمۆگرافی
لە ساڵی ٢٠٢٢دا ژمارەی دانیشتووانی هایتی بە نزیکەی ١١ ملیۆن و ٥٨٤ هەزار کەس مەزەندە کراوە. لە ساڵی ٢٠٠٦، نیوەی دانیشتووان لە تەمەنی ٢٠ ساڵ کەمتر بوون. هایتی بە تێکڕا نزیکەی ٣٥٠ کەس لە هەر کیلۆمەتر چوارگۆشەیەکدا و ژمارەی دانیشتووانەکەی زۆرترینیان لە ناوچە شارییەکان، دەشتە کەنارییەکان و دۆڵەکاندا چڕبوونەتەوە.
زمانەکان
دوو زمانی فەرمی هایتی بریتین لە فەرەنسی و کرێۆلی هایتی. زمانی فەرەنسی زمانی سەرەکی نووسراو و ڕێگەپێدراوی کارگێڕییە (هەروەها زمانی سەرەکی ڕۆژنامەگەرییە) و ٤٢%ی خەڵکی هایتی قسەی پێدەکەن. لەلایەن هەموو هایتییە خوێندەوارەکانەوە قسەی پێدەکرێت، لە زۆربەی قوتابخانەکاندا میدیای فێرکارییە و لە کەرتی بازرگانیدا بەکاردەهێنرێت. هەروەها لە بۆنە ئاهەنگەکانی وەک ئاهەنگی هاوسەرگیری و دەرچوون و مەراسیمی کڵێسادا بەکاردەهێنرێت. هایتی یەکێکە لە دوو وڵاتی سەربەخۆ لە ئەمریکا (لەگەڵ کەنەدا) کە زمانی فەرەنسی وەک زمانێکی فەرمی دیاری کردووە؛ وەک گویانای فەرەنسی. کرێۆلی هایتی نزیکەی هەموو دانیشتوانی هایتی قسەی پێدەکەن. زمانی فەرەنسی کە زمانی بنەڕەتی کرێۆلی هایتییە، لەنێو کەسانی گەورە و چینی سەرەوەی هایتیدا بەناوبانگە. هەروەها زمانی فەرەنسی لە کەرتی بازرگانیدا بەناوبانگە و تا ڕادەیەکی زۆر کەمتر ئینگلیزی بەهۆی کاریگەری ئەمریکاوە کاری پێدەکرێت. زمانی ئیسپانی لەلایەن هەندێک لە خەڵکی هایتیەوە قسە دەکرێت کە بەدرێژایی سنووری هایتی و دۆمینیکان دەژین. هەروەها ڕەنگە ئینگلیزی و ئیسپانی لەلایەن دیپۆرتکراوی هایتی لە ئەمریکا و وڵاتە جیاوازەکانی ئەمریکای لاتین قسەی پێبکرێت. بە گشتی، نزیکەی ٩٠-٩٥%ی خەڵکی هایتی تەنها بە زمانی کرێۆل/فەرەنسی هایتی بە شێوەیەکی ڕوان قسە دەکەن، زیاتر لە نیوەی تەنها کرێۆل دەزانن.
